Μιχαήλ Μαρμαρινός: Η δημιουργία δεν είναι ρινγκ που κερδίζεις εις βάρος του άλλου

Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός αποκαλύπτει τα μυστήρια της Ελευσίνας. Αλλά όχι εντελώς.

Η Ελευσίνα είναι η τέταρτη πόλη της Ελλάδας που χρίστηκε Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης (ΠΠΕ). Είναι όμως η αρχαιότερη, η πιο αλλοπρόσαλλη, η πιο μικρή πόλη στην ιστορία του θεσμού που αναλαμβάνει τη διοργάνωση. Και ίσως και η πιο γοητευτική- τουλάχιστον όσο διατηρεί τα αρχέγονα μυστήριά της. «Εκεί που σμίγανε τα χέρια τους οι μύστες» όπως έγραψε ο Γκάτσος, η γενέτειρα του Αισχύλου προσπαθεί να μετατρέψει τον εφιάλτη της Περσεφόνης σ’ ένα ωραίο όνειρο, για να ξαναβγεί στου κόσμου το μπαλκόνι με όχημα τον μύθο της και τον τίτλο της ΠΠΕ. Τα ωραιότερα όνειρα, όμως, είναι τα άπιαστα και το στοίχημα, εκεί που το αρχαίο κάλλος και το μυστήριο συναντούν την υψικάμινο της εκβιομηχάνισης, είναι η δυναμική που αυτά δημιουργούν. Ακριβώς στο μέσο του έτους αναφοράς, με τη πόλη να περιδινείται στον απόλυτο δημιουργικό αναβρασμό, συνομιλήσαμε στο Παλαιό Ελαιουργείο με τον εδώ και τρία χρόνια Γενικό Καλλιτεχνικό Διευθυντή του «2023 ΕΛΕVΣΙΣ», Μιχαήλ Μαρμαρινό. Με τις κυπριακές πόλεις να έχουν ανάψει τις μηχανές ενόψει του 2030, ο διεθνούς φήμης οραματιστής σκηνοθέτης ξεδιπλώνει τη σημειολογία της μεγάλης πρόκλησης και τη σημασία της παρακαταθήκης της.

– Σάς αποκαλύφθηκε το μυστήριο της Ελευσίνας αυτά τα τρία χρόνια; Το ενδιαφέρον στις πόλεις μυστηρίων είναι ότι αποκαλύπτεται ένα υψηλότερο επίπεδο μυστηρίου κι έτσι συντηρείται. Αυτό που συμβαίνει με την Ελευσίνα είναι ότι μάς αποκαλύπτονται οι πολυδύναμες πτυχές του μυστηρίου της, χωρίς ποτέ το μυστήριο να καταργείται. Η μυθολογία του μυστηρίου έχει νόημα μόνο όταν διατηρείται. Ο Σενέκας λέει μια φράση καταπληκτική: ότι κάποια μυστήρια δεν αποκαλύπτονται μονομιάς και η Ελευσίνα κρατάει πάντα κάτι κρυφό γι’ αυτούς που θα την επισκεφθούν ξανά. Η φράση αυτή είναι οδηγός μας. Στη διαδρομή, βέβαια, υπάρχουν πράγματα που όντως αποκαλύπτονται, που κατανοεί κανείς τις διαστάσεις τους. Αποκαλύπτονται, αλλά δεν τελειώνουν.

– Δεν είναι όμως μέρος της γοητείας του μυστηρίου η προοπτική της αποκάλυψής του; Ίσως, αλλά μετά χάνει τη γοητεία του. Η Ελευσίνα φροντίζει να το διατηρεί και να έχει συνεχώς ένα βεληνεκές προς τα εμπρός. Αυτό είναι και το νόημα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας: κοιτάζει το μέλλον. Μπορεί η χρονιά του τίτλου να είναι η κρίσιμη χρονιά της γιορτής, των αποκαλύψεων, των προοπτικών, των δυναμικών, αλλά το σημαντικό στοιχείο βρίσκεται στο άνυσμα που δείχνει το μετά, την τάση, το προς τα πού.

– Συνεπώς, εξίσου κρίσιμο είναι και το 2024, που ξεκινά η επόμενη μέρα. Έχετε προνοήσει για το πώς θα διατηρηθεί το μομέντουμ, που αν χαθεί δύσκολα επανακτάται; Η δυναμική είναι μια έννοια πραγματική, αλλά και αόριστη. Εννοώ ότι πρέπει να φροντίσουμε ποια είναι αυτά που θα συνεχιστούν μετά. Τολμώ να πω ότι το «tricky point» δεν είναι το 2024, αλλά αυτά που πρέπει να γίνουν εντός του 2023. Δηλαδή, αν δεν σχεδιαστεί η παρακαταθήκη εντός του έτους αναφοράς, δύσκολα σχεδιάζεται όταν σβήσουν τα φώτα της ΠΠΕ. Η αγωνία μας είναι τώρα, αλλά και πιο πριν ακόμη που ξεκινήσαμε τον σχεδιασμό. Αυτό εντάσσεται επιτακτικά μέσα στον φόρτο του προγράμματος και της εκτέλεσής του. Το «μετά» είναι μια μεγάλη συζήτηση και αφορά την πόλη, τις αρχές της, τους ανθρώπους της. Υπάρχουν ήδη στο πρόγραμμά μας τα λεγόμενα «έργα παρακαταθήκης».

– Τελικά, τι είναι για σας μια Πολιτιστική Πρωτεύουσα; Είναι τρόποι ανάδειξης της υλικής και άυλης οικονομίας μιας πόλης με τη βοήθεια του πολιτισμού, της τέχνης και της έρευνας. Όσον αφορά την υλική ανάδειξη, την υποδομή, σήμερα μπορώ ανεπιφύλακτα να πω ότι η Ελευσίνα έχει ήδη κερδίσει το στοίχημα. Αρκεί να πω ότι όταν πήρε το χρίσμα είχε μόνο μια υποδομή, αυτό το ανοιχτό αμφιθέατρο εδώ πίσω.

Η Ελευσίνα ήταν σαν το βόδι που δεν έχει επίγνωση της δύναμής του. Τώρα με την ΠΠΕ φανερώθηκε ένα μέρος αυτής της τεράστιας δύναμης. Θέλει προσοχή όμως για να μη γίνει ταύρος και μας πάρει όλους παραμάζωμα.

– Όμως μια ΠΠΕ δεν γίνεται για να δικαιώσει τις υπάρχουσες υποδομές… Σωστά. Γίνεται για να δημιουργήσει τη δυναμική της δημιουργίας τους. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είδε και τις άλλες πόλεις που ήταν πολύ πιο ανεπτυγμένες και ανταγωνιστικές. Μπορούσε λ.χ. η Ελευσίνα να ανταγωνιστεί τον Πειραιά σε υποδομές, επιλογές, μεγέθη; Κι όμως κέρδισε αυτή κι όχι η Ρόδος, ή η Καλαμάτα. Αυτό οφείλεται στη μετατόπιση της φιλοσοφίας για τον θεσμό τα τελευταία 10-15 χρόνια. Πρωτύτερα, έπαιρναν τον τίτλο πρωτεύουσες ή μεγαλουπόλεις. Πλέον είναι ένας τρόπος ανάδειξης της οικονομίας –με την ευρύτερη έννοια του όρου- μιας πόλης.

– Ποια ήταν αυτή η δυναμική που διέκριναν στην Ελευσίνα; Είδαν μια πόλη με συνταρακτικό ιστορικό υπόβαθρο και πολιτιστικό απόθεμα που της λείπουν μεν οι υποδομές, αλλά ταυτόχρονα διαθέτει σε ερειπιώδη κατάσταση άφθονα ίχνη της βιομηχανικής ανάπτυξης, εξαιρετικά βιομηχανικά μνημεία. Είναι κατά κάποιον τρόπο ένα μεγάλο «πάρκο βιομηχανικής αρχαιολογίας». Πόνταραν λοιπόν σ’ αυτή και προς το παρόν η πόλη τους έχει δικαιώσει. Ο θεσμός αφήνει πίσω του μερικές εξαιρετικές υποδομές, μοναδικές όχι μόνο για το Θριάσιο Πεδίο, αλλά και ευρύτερα για την Αττική.

– Θα έρθει δηλαδή πιο «κοντά» στην Αθήνα; Πιο σωστά: θα έρθει η Αθήνα πιο κοντά στην Ελευσίνα. Αυτή τη στιγμή συγκροτεί ένα πολιτισμικό κέντρο άλλου τύπου από αυτό της Αθήνας, προτείνει πράγματα που δεν μπορεί να προτείνει καμιά άλλη πόλη. Ο διάλογος με την Αθήνα είναι κρίσιμος, γιατί ένα μεγάλο μέρος του κοινού είναι το αθηναϊκό. Έχει και το πλεονέκτημα της εγγύτητας, των 21 χιλιομέτρων. Η μεγάλη δεξαμενή είναι δίπλα. Η Ελευσίνα, πάντως, ήταν σαν το βόδι που δεν έχει επίγνωση της δύναμής του. Τώρα με την ΠΠΕ φανερώθηκε ένα μέρος αυτής της τεράστιας δύναμης. Θέλει προσοχή όμως για να μη γίνει ταύρος και μας πάρει όλους παραμάζωμα (γέλια).

– Από πού πηγάζει αυτή η δύναμη; Έχει μοναδικά χαρακτηριστικά. Είναι μια από τις πέντε ιερές πόλεις της αρχαιότητας μαζί με την Αθήνα, τους Δελφούς, τη Δήλο και την Ολυμπία. Με τη διαφορά ότι ήταν κέντρο λατρείας, με τρεις θεότητες να δεσπόζουν: τη Δήμητρα -θεά της γονιμότητας, του σιταριού και της καλλιέργειας της γης- την Περσεφόνη -θεά των εποχών- και τον Άδη -θεό του Κάτω Κόσμου που δεν υπάρχει θνητός που να μην έχει λογαριασμούς μαζί του. Οι θεότητες αυτές επηρεάζουν τις ζωές μας καθημερινά και διέπουν και τη σύγχρονη ζωή με τις προκλήσεις της. Η πόλη ταυτόχρονα είναι είσοδος του Κάτω Κόσμου, ενώ τα Ελευσίνια ήταν η πιο σεβαστή τελετή και διατηρεί μέχρι σήμερα το μυστήριό της.

– Πέρα από το αρχαιολογικό ενδιαφέρον; Από τα τέλη του 19^ου αιώνα, που άρχισε η βιομηχανική ανάπτυξη του νεοελληνικού κράτους, αποτέλεσε πόλο μιας σχετικής έκρηξης από την οποία προέκυψαν όλα αυτά τα βιομηχανικά μνημεία. Μια εποχή εδώ παραγόταν πάνω από το 30% του ελληνικού ΑΕΠ. Φυσικά, αυτή η ανάπτυξη συμφύρει διάφορες αλλαγές: πολιτισμικές, ανθρωπολογικές, κοινωνικές. Συγκεντρώθηκαν για να εργαστούν σε μια μικρή κωμόπολη αρχικά Αρβανίτες που καλλιεργούσαν τη γη κι έπειτα ήρθαν από όλες τις γωνιές. Σήμερα, υπάρχουν 14 εθνοτοπικές κοινότητες από όλη την ελληνόφωνη επικράτεια. Ήταν σημείο εσωτερικής ξενιτιάς και χωνευτήρι πολιτισμών, τρόπων, εθίμων, γαστρονομίας. Ακολούθησε και μια ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, που ήταν από τα πιο δραστήρια στην Ελλάδα κι αυτό έδωσε κι άλλες κοινωνικές ωθήσεις.

– Πιέστηκε και περιβαλλοντικά όμως… Η Ελευσίνα ήταν θέρετρο κάποτε. Ως απόρροια της ανάπτυξης υπήρξε μια επιβάρυνση του περιβάλλοντος. Μετά άρχισαν άλλοι αγώνες, περιβαλλοντικοί, για την ανάπτυξη της ποιότητας ζωής των κατοίκων.

Οι καλλιτέχνες είναι «κυνηγόσκυλα». Μυρίζουν πού έχει «λαγό». Τους αποκαλώ «ντέντεκτιβ του παραμικρού». Μπορούν να ξετρυπώσουν δυναμική στα πιο αθέατα μέρη ή στα πιο προφανή που όμως δεν έβλεπε κανείς. Αυτό είναι και το νόημα της ΠΠΕ: επανανακαλύπτεις την πόλη σου.

– Ποια άλλα είναι σημεία αναφοράς υπάρχουν; Η Ελευσίνα είναι η πατρίδα του Αισχύλου. Επίσης, εδώ έχει θαφτεί ο Στέλιος Καζαντζίδης. Απέναντι βρίσκεται η Σαλαμίνα, γενέτειρα του Ευριπίδη και νησί του Αίαντα. Η ευρύτερη ζώνη ακουμπά σε μυθολογικά στρώματα. Κι ο Καζαντζίδης στη σφαίρα της μυθολογίας ανήκει- διαφορετικού τύπου. Το όνομα της πόλης προέρχεται από το ρήμα «ελεύθω», που υποδηλοί την άφιξη του αξιοσημείωτου. Είναι πόλις πανδέγμων του σημαντικού.

– Όλα αυτά τα έλαβαν υπόψη οι Ευρωπαίοι. Οι Έλληνες δεν τα έβλεπαν; Ήταν τόσο «μπροστά» η απόφαση να πάρει το χρίσμα, που οι Έλληνες δεν ήταν ακόμη έτοιμοι να το δεχτούν. Στο μυαλό τους η Ελευσίνα ήταν μια πόλη υποβαθμισμένη, επιβαρυμένη. Τα πράγματα όμως άλλαξαν άρδην και ακόμη αλλάζουν. Οι καλλιτέχνες είναι «κυνηγόσκυλα». Μυρίζουν πού έχει «λαγό». «Λαγός» είναι τα σημεία της πόλης που έχουν ιδιαίτερη δυναμική. Τους αποκαλώ «ντέντεκτιβ του παραμικρού». Μπορούν να ξετρυπώσουν δυναμική στα πιο αθέατα μέρη ή στα πιο προφανή που όμως δεν έβλεπε κανείς. Αυτό είναι και το νόημα της ΠΠΕ: επανανακαλύπτεις την πόλη σου. Ένα από τα «μυστήρια», όπως λέμε τα πρότζεκτ μας, έχει τίτλο «Ελευσίνα – Ωμό Μουσείο». Η πόλη είναι ένα ωμό μουσείο. Ρίχνεις φως κάπου και βλέπεις κάτι που δεν έβλεπες πριν ενώ ήταν εκεί. Αυτό κάνει η τέχνη.

Ένα είδος δομής και υποδομής αφορά την εμπλοκή του ντόπιου πληθυσμού. Τι γίνεται προς αυτή την κατεύθυνση; Κομμάτι της καλλιτεχνικής διεύθυνσης μιας ΠΠΕ είναι η διεύθυνση ανάπτυξης κοινού. Είναι μέρος της διαδικασίας η εκπαίδευση του κοινού, η εμπλοκή της κοινότητας σε όλα τα στάδια. Προχωράει κι αυτό, δεν έφτασε ακόμη στον βαθμό που θα μπορούσε. Αλλά επειδή η τέχνη είναι συχνά μια βραδυφλεγής βόμβα, θεωρώ ότι σιγά- σιγά «δηλητηριάζει» θετικά το κοινό. Λειτουργεί σαν μια «εποικοδομητική πανδημία» όπως λένε οι Time Circus (σ.σ. βελγική κολεκτίβα που έφτασε στην Ελευσίνα πεζή, διανύοντας 3000 χιλιόμετρα). Βασικός στόχος του θεσμού είναι να προκαλέσει μια ευπρόσδεκτη πανδημία πολιτισμού στην περιοχή, που να μπορεί να διαδοθεί, να μην την πιάνουν τα εμβόλια. Το νόημα είναι να δημιουργείς θεσμούς που αναδεικνύουν την πόλη ως μοναδικότητα. Μέρος του προγράμματος παρακαταθήκης είναι και η εγκαθίδρυση Εθνικής Ακαδημίας Χορογραφίας και του Ελεύθερου Πανεπιστημίου Ελευσίνας In Situ, με προγράμματα πάνω στο Περιβάλλον και τον Πολιτισμό.

– Μπορεί όλο αυτό το γιγαντιαίο απόθεμα που περιγράψατε να γεννήσει συγκεκριμένες, χειροπιαστές ιδέες; Πολιτιστική Πρωτεύουσα είναι αυτά που θα δημιουργήσεις κι αυτά που θα σχεδιάσεις για το μέλλον. Χωρίς όνειρα δεν πας πουθενά. Τα πάντα πηγάζουν από τα όνειρα, αφού αφουγκραστείς τις ανάγκες τις πόλεις, υποδόριες ή συνειδητές. Τιτλοφορήσαμε το συνολικό πρόγραμμα «Μυστήρια Μετάβασης». Από εκεί προκύπτουν οι δράσεις που συνθέτουν το παλίμψηστο του προγράμματος.

– Είναι μεγάλη η απόσταση από την ιδέα και το όνειρο μέχρι την πράξη; Ακριβώς απέναντι από εδώ που καθόμαστε βρίσκεται ένας τοίχος νεοφτιαγμένος, όμορφος, χειροπιαστό παράδειγμα του πώς ένα όραμα γίνεται ύλη. Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν πολλές δυσκολίες- μιλάμε για την Ελλάδα. Πέρα όμως από τις εγκαταστάσεις, το δεύτερο κομμάτι της ΠΠΕ είναι η άυλη παρακαταθήκη, τα προγράμματα. Χώροι χωρίς προγράμματα είναι δώρο άδωρο. Και για την Ολυμπιάδα χτίστηκαν εγκαταστάσεις που σήμερα είναι έρημα κουφάρια. Τα προγράμματα πηγαίνουν παράλληλα με την ανάπτυξη της νοοτροπίας της πόλης για το μετά, για την πολιτιστική της πολιτική και ζωή. Πρέπει να σχεδιαστούν, να θεσπιστούν και να καθιερωθούν ως νομικές οντότητες.

– Υπήρχαν από πριν κάποιοι πυρήνες και δομές; Ναι. Λ.χ. η Κινηματογραφική Λέσχη Ελευσίνας που θα έχει τη δυνατότητα να συνεχίσει τη λειτουργία της στους χώρους που δημιουργήθηκαν. Η πόλη είχε κάποτε 13 κινηματογράφους. Σε μια εργατούπολη ήταν η μοναδική εστία διασκέδασης. Ένα άλλο σημαντικό κεφάλαιο είναι το πολυσυλλεκτικό Φεστιβάλ Αισχύλεια, που είναι ζωντανό εδώ και 45 χρόνια. Είναι μοναδικό στο είδος του με μεγάλη παράδοση, αφού κάνει και αναθέσεις έργων. Εννοείται ότι φέτος θα είναι μια ειδική έκδοση. Η Ελευσίνα έχει εμπνεύσει και πολλές ταινίες, μεταξύ των οποίων η μυθική «Αγέλαστος Πέτρα» του Φίλιππου Κουτσαφτή. Ο Φίλιππος ετοιμάζει τώρα τη νέα του ταινία, «Ελευσίνιοι», που θα προβληθεί στην τελετή λήξης. Παράλληλα, σχεδιάζουμε τη θέσπιση ενός ετήσιου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ, σε συνεργασία με το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και την Ταινιοθήκη της Ελλάδας. Αυτό θα γίνει παράλληλα με τα εγκαίνια ενός εμβληματικού χώρου, του Σινέ – Ελευσίς, που τώρα επισκευάζεται. Δηλαδή, στην τελετή λήξης θα γίνουν παράλληλα εγκαίνια για τη συνέχεια ενός θεσμού. Κι αυτό είναι υψηλής συμβολικής σημασίας.

– Ο θεσμός αφορά την πόλη, αλλά εκπροσωπεί τη χώρα. Ποια είναι η αλληλεπίδραση με την υπόλοιπη Ελλάδα; Έχουμε αναπτύξει κάποιες σχέσεις και συνεργασίες με όμορους δήμους, τον Ασπρόπυργο, τα Μέγαρα, τη Μάνδρα ακόμη και τον Πειραιά, το Πέραμα ή τη Σαλαμίνα. Η Αττική εμπλέκεται αυτονόητα καθώς είναι μόνιμη δεξαμενή κοινού. Με την υπόλοιπη χώρα, δυστυχώς δεν υπάρχει αρκετή αλληλεπίδραση πέρα από κάποιες σποραδικές επισκέψεις ή συνεργασίες. Μπορεί να γίνει μια εποικοδομητική συναλλαγή, όπως σημαντική είναι η δικτύωση με άλλες πολιτιστικές πρωτεύουσες της Ευρώπης ή με πόλεις που δεν πήραν το χρίσμα αλλά συμμετέχουν στο δίκτυο. Η διαδικασία είναι μια ευκαιρία πολιτιστικής ανάπτυξης. Μόνο να κερδίσεις έχεις από αυτή.

– Θεωρείτε την ΠΠΕ τη σημαντικότερη πρόκληση της καλλιτεχνικής σας ζωής; Είμαι εναντίον των likes και των αστεριών που βάζουν στις παραστάσεις. Η τέχνη, η δημιουργία δεν είναι ρινγκ όπου κερδίζεις εις βάρος του άλλου. Αναμφίβολα, η ΠΠΕ είναι ένα τεράστιο, συνθετικό έργο κοινωνικής γλυπτικής. Πρόκειται ξεκάθαρα για δημιουργική εργασία, ένα art project γιγαντιαίας κλίμακας και εμβέλειας που απαιτεί συγκεκριμένο curating. Όμως, τίποτε δεν θα μπορούσε να γίνει δίχως το προηγούμενο background μου, που είναι επιστημονικό και καλλιτεχνικό.

– Στην πράξη, όμως, η πρόκληση δεν είναι μεγαλύτερη; Ο καλλιτέχνης κάθε φορά που εργάζεται το κάνει με απόλυτα μέτρα. Αυτό σημαίνει ότι εκείνη την ώρα ΑΥΤΟ είναι το ζήτημα ζωής και θανάτου, το πιο σημαντικό του έργο. Είτε αυτό έχει το μέγεθος ενός αναπτήρα, είτε μιας ολόκληρης πόλης, οφείλει να αφιερώσει απόλυτα τον εαυτό του σ’ αυτό. Μόνο η κλίμακα αλλάζει και η χρονική διάρκεια. Ποσοτικά, σαφώς και είναι η μεγαλύτερη πρόκληση. Δεν συγκρίνεται. Όσο κι αν η δημιουργία είναι πάντα μοναχική διαδικασία, έχω μάθει λόγω της ενασχόλησής μου με μια συνεργατική τέχνη, το θέατρο, να συμπράττω, να συζητώ, να παίρνω κρίσιμες αποφάσεις, να διακρίνω πώς να αξιοποιώ το σωστό άτομο στη σωστή θέση. Είναι μια τέχνη που σε εκπαιδεύει να συνυπάρχεις. Χωρίς αυτό το υπόβαθρο θα ήταν δύσκολο να αναλάβω αυτό το μεγάλο πρότζεκτ.

H τέχνη είναι βραδυφλεγής βόμβα, σιγά- σιγά «δηλητηριάζει» θετικά το κοινό. Λειτουργεί σαν μια «εποικοδομητική πανδημία». Βασικός στόχος του θεσμού είναι να προκαλέσει μια ευπρόσδεκτη πανδημία πολιτισμού στην περιοχή, που να μην την πιάνουν τα εμβόλια.

– Είναι τέχνη και η επιλογή συνεργατών; Σαφώς. Πρέπει να επισημάνω όμως ότι ορισμένες φορές είναι ζήτημα επιλογών και ορισμένες ζήτημα τύχης.

– Το ένστικτο; Πού πάει; Πάει και στα δύο. Είναι τύχη και διαίσθηση. Ο παράγοντας τύχη δεν είναι αμελητέος. Πρέπει κάπως να σου κάτσουν μερικά πράγματα. Αυτή τη στιγμή θα τολμούσα να πω ότι τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, η ΠΠΕ βρίσκεται σε καλή συγκυρία ηγετικών προσώπων, που μπορούν να συνυπάρχουν αποτελεσματικά. Και προσώπων χορτασμένων. Αυτό είναι σημαντικό, γιατί έτσι έχεις χώρο και για τον άλλο. Δηλαδή, όταν προτεραιότητά σου δεν είναι να αποδείξεις πράγματα.

– Ο προϋπολογισμός ήταν ποτέ πρόβλημα; Πάντα είναι. Φανταστείτε ότι είμαστε ένας οργανισμός με δυναμικό 28 ατόμων στον πυρήνα του, τη στιγμή που η άλλη ΠΠΕ, λ.χ. το Βέσπρεμ, έχει 118. Αυτό οπωσδήποτε μετράει, αλλά επειδή ουδέν κακόν αμιγές καλού, στην περίπτωσή μας υπάρχει μια ομάδα πιο σφιχτοδεμένη, όπου είναι πιο αποτελεσματικός ο έλεγχος για το πώς προχωράμε. Σε κάθε περίπτωση, ας έχουμε στη διάθεσή μας τα χρήματα που μάς έχουν υποσχεθεί -και να τα έχουμε ΕΓΚΑΙΡΩΣ- και θα τα καταφέρουμε και μ’ αυτά. Κατά το πάπλωμα απλώνουμε και τα πόδια μας.

– Έχετε κάποια συμβουλή- προτροπή για τις κυπριακές πόλεις που μπαίνουν στην κούρσα για το χρίσμα του 2030; Κάθε πόλη έχει το δικό της απόθεμα και τη δική της μυθολογία να υπερασπιστεί και θα το ανακαλύψει μόνη της στην πράξη. Αν θα μπορούσα να κάνω μια υπόδειξη αυτή είναι ότι κρίσιμη πτυχή αποτελεί η νομική μορφή της διοικούσας εταιρείας. Αν είναι στραβή, δυσλειτουργική, δυσκολεύεσαι να προχωρήσεις.

«Ο καλλιτέχνης κάθε φορά εργάζεται με απόλυτα μέτρα. Εκείνη την ώρα ΑΥΤΟ είναι το ζήτημα ζωής και θανάτου, το πιο σημαντικό του έργο. Είτε έχει το μέγεθος ενός αναπτήρα, είτε μιας ολόκληρης πόλης, οφείλει να αφιερώσει απόλυτα τον εαυτό του σ’ αυτό.»

– Αντιμετωπίσατε προβλήματα ως προς αυτό; Προβλήματα; Ανακαλύπταμε τον τροχό. Δεν θεωρώ ότι έχουν λυθεί οριστικά, αλλά με τον καιρό ξεπεράσαμε σιγά- σιγά κάποια από τα μεγάλα. Είναι σημαντικό να βρεις τρόπους διαχείρισης των εσωτερικών μετασχηματισμών νομικής υφής, που σου λύνουν τα χέρια. Διαφορετικά, όση θέληση κι αν υπάρχει, φτάνεις σε σημείο που αμφιβάλλεις αν θα γίνουν κάποια βασικά πράγματα. Τα πρόσωπα που θα συνθέτουν το συμβούλιο και την εταιρεία πρέπει να είναι δοκιμασμένα και να έχουν κάποια σχέση με τη δημιουργία. Να είναι «doers», που λέμε. Η επιλογή είναι σοβαρό ζήτημα, πρέπει να είναι άνθρωποι που ωθούν τα πράγματα προς τα μπρος, παράγοντας και έργο. Καλό είναι να προέρχονται από τη δημιουργική πλευρά της κοινωνίας, ανεξαρτήτως τομέα. Αλλιώς θα αιμορραγείς και θα ξοδεύεις τον χρόνο, την ψυχή και την ενέργειά σου χωρίς να περπατά τίποτα.

– Πώς ανταπεξέρχεστε στις όποιες αντιξοότητες; Προκύπτουν συνεχώς. Πρέπει να φροντίσεις να τις περιορίσεις ή να λύσεις αυτές που μπορείς να ελέγξεις. Είναι μια συνεχής πάλη. Κάποιες θα χρειαστεί απλώς να τις αποφύγεις. Έχει νόημα να μπει νωρίς η πόλη στη μάχη και να φτιάξει έναν χάρτη ενδιαφερόντων της ίδιας και των κατοίκων της, ώστε να εμπλακούν ως ενεργά όντα.