του Στάθη Μπαρμπαγιάννη, Επικοινωνιολόγος (ΜΑ)
Ζουν ανάμεσα μας, τους βλέπουμε συνέχεια, και το κυριότερο τους ακούμε. Με έναν μαγικό τρόπο συνδέουν τα πάντα μεταξύ τους, χτίζουν λογικοφανείς ερμηνείες και εξηγήσεις, και βλέπουν παντού συνομωσίες. Τα ξέρουν όλα και έχουν πάντα, μα πάντα δίκιο. Αγέρωχοι παντογνώστες αποπνέουν μία αίσθηση αυτάρεσκης και συχνά ναρκισσιστικής αυτοδικαίωσης. Διαχρονική αξία. Πάντα παρόντες και πάντα οχληροί, στο συγκείμενο της πανδημίας καθίστανται επικίνδυνοι. Πώς τους αντιμετωπίζουμε, λοιπόν; 5 (+1) πρακτικά βήματα, (αλα Σοπενχάουερ).
- Βήμα 1ο: Άφησε τη λογική στην άκρη…
Επιχειρηματολογίες, λογικές αποδείξεις ή τεκμήρια, κάθε φύσης επίκληση στη λογική, κάθε προσπάθεια ορθολογικής αποδόμησης και ανάδειξη λογικών πλανών στην επιχειρηματολογία του συνομιλητή μας απλά «δεν πιάνουν». Ένας σκληροπυρηνικός συνωμοσιολόγος είναι οχυρωμένος σε ένα καβούκι από εμπεδωμένα στερεότυπα από κεντρικές στάσεις, που όχι απλά δεν αλλάζουν εύκολα, αλλά οριοθετούν τον τρόπο αντίληψης των πραγμάτων για τον συνομωσιολόγο μας. (βλ. Perloff, 2003:53)
Πηγές της συνωμοσιολογικής σκέψης είναι είτε η αδυναμία προσέγγισης της πραγματικότητας με βάση τους κανόνες της λογικής λόγω άγνοιας των κανόνων της λογικής, είτε παράγοντες όπως μεγάλος φόβος, άγχος και διακινδύνευση που επιβάλλονται και μπλοκάρουν τη λογική που κάποιος -κατά τεκμήριο- διαθέτει. Ο σκοπός μίας αντιλογίας για έναν θεωρητικό της συνωμοσίας συχνά δεν είναι η προσέγγιση της «αλήθειας», αλλά η επιβεβαίωση των πεποιθήσεων/ιδεών του ακόμα κι αν αυτές είναι άτοπες.
Σκοπός, εδώ, λοιπόν είναι η καλλιέργεια του εδάφους, ώστε να ευδοκιμήσει μία συζήτηση βασισμένη στη λογική στη συνέχεια και όχι η προσέγγιση της αλήθειας μέσα από έγκυρους (κατ’ ελάχιστον) διαλογισμούς, η οποία αποτελεί τον τελικό στόχο.
Επομένως, η στρατηγική κατάρριψης της Θεωρίας Συνωμοσίας, γι’ αυτή τη φάση είναι η «κατάρριψη βάσει πηγής και ενσυναίσθησης» και όχι «κατάρριψη βάσει λογικής και γεγονότων». (βλ. Cook & Lewandowski, 2020:9)
- Βήμα 2ο: Υιοθέτησε τις θέσεις του, ως αυθεντίας… («… έχεις δίκιο…»)
Προσποιήσου/Υποκρίσου ότι συμφωνείς μαζί του και θέσε τον συνομιλητή σου -από τη θέση του «αντιπάλου»- στη θέση του «μέντορα», της «φωτισμένης αυθεντίας». Δώσε του την ικανοποίηση ότι σε έπεισε. Η συνωμοτική σκέψη ενός σκληροπυρηνικού συνωμοσιολόγου περιλαμβάνει μια αυτοαντίληψη ότι ταυτόχρονα είναι θύμα και ήρωας. (βλ. Cook & Lewandowski, 2020:7) Αυτό είναι το σημείο εκκίνησης, ώστε να στρέψεις τις ίδιες του τις θέσεις, τις οποίες έχει με πάθος και προσπάθεια υιοθετήσει εναντίον του στη συνέχεια (βλ. Βήμα 5ο).
Η μεροληψία της επιβεβαίωσης και το φαινόμενο της εκπυρσοκρότησης θα ρίξουν στο κενό τυχόν (νέα) λογικά αντεπιχειρήματά σου, ή θα καταλήξουν όπλα στη φαρέτρα του συνομιλητή σου όσο ισχυρά κι αν είναι, προκειμένου να προστατεύσει τα «πιστεύω του». (βλ. Uscinski, 2018:181) Επομένως, μην εισάγεις νέες θέσεις (βλ. Βήμα 1ο)· εργαλειοποίησε εκείνες που ο ίδιος έχει -ήδη- βάλει στο τραπέζι κατά τον τρόπο που σε βολεύει, δηλαδή, εναντίον του.
- Βήμα 3ο: Προσωποποίησε τις θέσεις του – Ανέδειξε τις επιπτώσεις τους…
Αφού «έχεις αποδεχθεί την “αυθεντία” του συνομιλητή σου» (βλ. Βήμα 2ο), στη συνέχεια εστίασε στις (ρητές ή -μάλλον- υπόρρητες) πρακτικές συνέπειες των θέσεών του δίνοντάς τους προσωπικό τόνο, και εφαρμόζοντας, έτσι, τις «γενικές του θέσεις» σε «ειδικές προσωπικές περιπτώσεις».
Χρησιμοποίησε τη θεωρία της «αυθεντίας», δείξε του ότι σε έπεισε γι’ αυτήν, και ότι θα ακολουθήσεις αυτόν τον τρόπο σκέψης και δράσης απέναντι σε γνώριμα πρόσωπα ή καταστάσεις. Μετέφερε, έτσι, τη συζήτηση από τον κόσμο των ιδεών και της θεωρίας στον κόσμο τον προσωπικό και της εμπειρίας· από τα σκοτεινά κέντρα εξουσίας και επιβολής με δόλιους σκοπούς, στα οικεία σου/του πρόσωπα. Για να το κάνεις αυτό, χρησιμοποίησε α’ και β’ ενικό ή πληθυντικό πρόσωπο (εγώ/εσύ, εμείς/εμάς, μου/σου κλπ) καθώς και βιωμένες προσωπικές εμπειρίες, εύκολα προσβάσιμες γνωσιακά και συναισθηματικά από τον συνομιλητή σου.
Θυμήσου: Όπως είπαμε, σκοπός του συνομιλητή, -συνήθως- δεν είναι η «αλήθεια», αλλά η επιβεβαίωση των ιδεών του. Ωστόσο, ο συνομιλητής (όπως και οι περισσότεροι από εμάς μας…) απεχθάνεται το βάρος της ευθύνης των λεγομένων του, όσο πιο πραγματική/ρεαλιστική γίνεται αυτή η ευθύνη. Επομένως, φέρ’ τον αντιμέτωπο με αυτήν.
Με τον τρόπο αυτόν, λοιπόν, θα του μεταθέσεις το βάρος της ευθύνης για την πρόταση που εκφράζει, αφού προηγουμένως (βλ. Βήμα 2ο) «έχει καταφέρει» να σε πείσει γι’ αυτήν. Η πρότασή του πλέον έχει πιο πραγματικές και ρητές πρακτικές επιπτώσεις σε πραγματικά πρόσωπα-καταστάσεις, ενώ ταυτόχρονα ο ίδιος ο εκφραστής τους φέρει μερίδιο ευθύνης γι’ αυτές.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ (1): «Έχεις δίκιο. Είναι όλα ψέματα και υπερβολές. Πάμε την Κυριακή στη φίλη μας τη Μαρία για μία επίσκεψη-έκπληξη; Η καημένη είναι μεταμοσχευμένη, και θύμα της ακραίας προπαγάνδας των ΜΜΕ. Ένα από τα πρώτα θύματα που θα δεχθεί το τσίπ. Πάμε να την ενημερώσουμε ότι δεν έχει κανέναν λόγο να πιστεύει τους επιστήμονες, ούτε, φυσικά τον γιατρό της. Πάμε να της εξηγήσουμε ότι είναι θέμα κοινής λογικής και ότι δεν κινδυνεύει από εμάς, που είναι ξεκάθαρο ότι είμαστε υγιέστατοι. Δεν νομίζω να έχεις κανένα πρόβλημα να πάμε μαζί; Εγώ, πάντως, θα πάω. Καλά δε θα κάνω;».
- Βήμα 4ο: Επένδυσε στο Συναίσθημα – Υιοθέτησε το Λεξιλόγιό του …
(Γίνε ο καθρέπτης του. Τράβα το στα άκρα. «Φανατίσου» με τις θέσεις του)
Το παραπάνω παράδειγμα είναι νερόβραστο και ανάλατο. Χρειάζεται αλατάκι και spicy μπαχαρικά για να ικανοποιηθεί και… «να το φάει» ο καλεσμένος σου. Η ψυχραιμία, όπως και η λογική, σε μία «αυθεντική συνωμοσιολογική συζήτηση» ίσως γίνει αντιληπτή και ως αδυναμία (βλ. Βήμα 1ο). Η υπόκρισή σου πρέπει να είναι tailor made, μαριναρισμένη δηλαδή με υλικά που αρέσουν στον (εκάστοτε) συγκεκριμένο καλεσμένο σου. Συναίσθημα, υπερβολή, έντονες κινήσεις χεριών, κεφαλαία γράμματα, θαυμαστικά… και γενικά… ΠΑΘΟΣ!!!… όχι λόγος.
Αφόπλισε τον συνομιλητή σου – κλεψ’ του τις αγαπημένες του λογικές πλάνες, επίκλησης στο συναίσθημα ή επίκλησης στο θυμό. Μη διαστάσεις να ακολουθήσεις αυτές τις παραπλανητικές τακτικές, μέσω της υπόκρισης, ώστε να πετύχεις έγκυρους συλλογισμούς, και τελικά να «πείσεις» για την ακυρότητα της (ως τώρα) επιχειρηματολογίας.
Ταυτόχρονα, σημαντικό είναι να έχεις «διαβάσει» τα «γούστα» του συνομιλητή σου. Επέλεξε/χρησιμοποίησε -πέρα από την ουσία των θέσεών του (βλ. Βήμα 2ο)- και τις αφηγηματικές τεχνικές ή/και τους ρητορικούς τόπους του για να είναι πιο εύπεπτη/πιστευτή η «αλλαγή» της στάσης σου. Για παράδειγμα, μη διστάσεις στο πλαίσιο (πάντα) της υπόκρισης να χρησιμοποιήσεις έννοιες όπως «πρόβατα, σανό, μπεεε (και συναφή βουκολικά), εβραίοι (σιωνιστές), λέσχη Μπίλντερμπεργκ, Νέα Τάξη Πραγμάτων (ΝΤΠ), μασόνοι, Μέσα Μαζικού Επηρεασμού/Εξεφτελισμού, προδότες πολιτικοί/αυτοί που μας κυβερνούν, τσιράκια του συστήματος, κοκ».
Προσοχή στους περιορισμούς: τα ρητορικά σχήματα που θα χρησιμοποιείς πρέπει να είναι αυτά που αρέσουν στον συνομιλητή και στο βαθμό που του αρέσουν, ώστε να ταιριάζουν με τα γούστα του. Η όποια υπερβολή μπορεί να σε κάνει να φανείς είρωνας, και έτσι η προσπάθεια να καταλήξει στην καταστροφή.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ (2): «Έχεις απόλυτο δίκιο!!! Είναι ΟΛΑ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ των Μέσων Μαζικού ΕΞΕΦΤΕΛΙΣΜΟΥ!!!! Την Κυριακή, φύγαμε για τη Μαρία, το θύμα… Κοίτα δω πού μας έχουν φτάσει αυτοί που μας κυβερνάνε!!! Μεταμοσχευμένη φίλη μας, να μην μπορούμε να τη δούμε επειδή ΦΟΒΑΤΑΙ ΚΑΙ ΠΕΡΙΜΕΝΕΙ ΤΟ ΕΜΒΟΛΙΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΤΑΞΗΣ, που «την αγαπάει»! Πρέπει κάποιος να της ανοίξει τα μάτια! ΝΑ ΞΥΠΝΗΣΕΙ!!! Να σταματήσει ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ να τρώει σανό!!!! Δεν χρειάζονται πτυχία για να καταλάβει ότι ΔΕΝ ΕΙΜΑΣΤΕ ΑΡΡΩΣΤΟΙ! ΛΕΣ ΚΑΙ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΞΑΝΑΡΡΩΣΤΗΣΕΙ από μία ΑΠΛΗ ΓΡΙΠΟΥΛΑ… ΓΕΛΑΩ… ΣΩΣΤΑ; Δίκιο δεν έχω; Τι ώρα να περάσω να σε πάρω;».
Απόφυγε τα ηθικά διλήμματα: Κάποιες φορές (!) ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Η πειθώ δια του πάθους για εσένα, εδώ, δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά ένα μέσο. Δεν θα πείσεις, δηλαδή με αυτόν τον τρόπο, για την ορθότητα των δικών σου θέσεων. Αν το πιστέψεις, θα είσαι εσύ θύμα λογικής πλάνης. (βλ. Βήμα 6ο) Στόχος είναι η επαναφορά της συζήτησης στους κανόνες της λογικής, έναν δρόμο τον οποίο ο σκληροπυρηνικός συνομιλητής αρνείται πεισματικά να ακολουθήσει. Στόχος είναι να δημιουργήσεις -όσο το δυνατόν- πιο ιδανικό περιβάλλον για να ανθίσει η λογική. Ακόμα και αν η επιστροφή στους κανόνες της λογικής γίνει μέσα από παραπλανητικές τακτικές (από εσένα) και συλλογισμούς (από τον συνομιλητή σου), να είσαι βέβαιος/η ότι μιλάμε για ένα υγιές εγχείρημα, ακόμη κι αν επιτευχθεί με όχι και τόσο «ηθικά»/συμβατικά μέσα.
Επομένως, λοιπόν, γίνε καθρέφτης. Προσπάθησε να μιμηθείς τον σκληροπυρηνικό συνομιλητή, να «γίνεις αυτός» στο κομμάτι του «λόγου», του ύφους και του τόνου. Δύσκολα, θα επιτεθεί στο «είδωλό» του, κι αν το κάνει, δεν θα το κάνει αποτελεσματικά. Ήδη έχει εγκλωβιστεί. Πλέον, «μονά, ζυγά είναι δικά σου» (βλ. Βήμα 5ο).
Προσοχή! Παν μέτρον άριστον. Αυτό είναι το σημαντικότερο βήμα της συνταγής. Όπως είπαμε και πιο πάνω, μη γίνεις η καρικατούρα του, μη γίνεις «ο προπαγανδιστής των θέσεών του» και μην τον γελοιοποιήσεις. (βλ. Cook & Lewandowski, 2020:9) Γίνε η πιστή αποτύπωση της (με μέτρο) ακραίας έκφανσης των πραγματικών συνεπειών του. Μην καταλήξεις, δηλαδή, να τον ειρωνεύεσαι-επιτίθεσαι, μην πάψεις να δίνεις το σωστό παράδειγμα, γιατί θα αναπτύξει άμυνες και η συνταγή θα αποτύχει. Οι ισορροπίες είναι λεπτές.
- Βήμα 5ο: Καν’ τον να μη ξέρει τι να κάνει με τις ίδιες του τις θέσεις…
(«…αυτό μου προτείνεις, δηλαδή;»)
Εδώ ο συνομιλητής-αυθεντία τίθεται μεταξύ του διλήμματος: «Να αποδεχθώ την ανηθικότητα των ισχυρισμών μου ή να τους αποτάξω»; Στην ουσία, δεν ξέρει τι να τους κάνει. Έχει, πια, εγκλωβιστεί σε μία προσωπική ασυμφωνία, από την οποία δύσκολα θα βγει αλώβητος.
Το βήμα αυτό είναι το τελευταίο πριν επανέλθει η λογική στη συζήτηση: είτε (α) η συζήτηση συνεχίσει, με νέους όρους βασισμένους στους κανόνες της λογικής, είτε (β) η συζήτηση σταματήσει έχοντας αποδομηθεί οι παράλογες θέσεις (έστω και μέσα από παραπλανητικούς διαλογισμούς).
Σημείωση: Στόχος δεν (!) είναι ο σκληροπυρηνικός συνομιλητής να αλλάξει στάση/ιδέες/πεποιθήσεις. Αυτό δεν θα ήταν ρεαλιστικό. Στόχος είναι να αποδομηθούν οι θέσεις του σε δημόσια θέα, να χάσουν αξιοπιστία και να περιοριστεί (ΟΧΙ να εξαλειφθεί) η διασπορά τους από τυχόν ουδέτερα ακροατήρια, που πιθανόν να γοητευτούν από τα εύκολα και απλοϊκά σχήματα της συνομωσιολογικής σκέψης, τις λογικές πλάνες ή τις σοφιστείες. Στην καλύτερη των περιπτώσεων, ο συνομιλητής σου να κάνει ένα μικρό (αλλά όχι επαρκές) βήμα προς την αποδυνάμωση της μέχρι τώρα σκληροπυρηνικής στάσης του μέσα από τη δημιουργία «εξαιρέσεων» από τον νομοτελειακό κανόνα, στον οποίο πιστεύει.
Ο σκληροπυρηνικός συνομιλητής, λοιπόν, έχει εκτεθεί με έναν πιο άμεσο, ευθύ, βιωματικό και «στη γλώσσα του» τρόπο στα πρακτικά επακόλουθα της θεωρίας του. Η θεωρία του φθάνει ένα βήμα πριν την μετατροπή της σε συμπεριφορά. Οι υπόρρητες (ως τώρα) συνέπειες μίας πραγματικότητας επαναπροσδιορίζονται καθώς επίσης πλαισιώνονται από μία πιο πραγματική (και όχι πια θεωρητική) διάσταση, με ευθύνες και επιπτώσεις που πια έχουν ονοματεπώνυμα (βλ. Βήμα 3ο).
- Βήμα 6ο: Μπες στο «πετσί του ρόλου». Μη γίνεις ο ρόλος…
Η σημαντικότερη παράμετρος σε αυτή την προσέγγιση είναι να μη σε καταλάβει το πάθος. Δεν πρέπει να ξεχνάς (σε κάθε βήμα) ότι η συγκεκριμένη τακτική εστίασης στο συναίσθημα με έντονη υπόκριση, υπαγορεύεται από έναν και μόνο σκοπό: την επαναφορά του συνομιλητή σου στη λογική. Μείνε, λοιπόν, πιστός στην αρχική σου επιλογή: της πλευράς της λογικής.
Επειδή ο δρόμος της λογικής, δεν είναι ο εύκολος, είναι σημαντικό να θυμάσαι ότι βαδίζεις στον δρόμο της τακτικής πλάνης με μόνο σκοπό να βοηθήσεις τον συνομιλητή σου να επιστρέψει εκεί που πρέπει, ή να αποτρέψεις το ακροατήριο να τον ακολουθήσει. Μην, καταλήξεις να συμπορευτείς μαζί του.
Ο κίνδυνος αυτός είναι μεγάλος και πραγματικός, διότι βασίζεται στην οντολογική ανάγκη του ανθρώπου να ερμηνεύει, κι έτσι να ελέγχει, το περιβάλλον του εύκολα και απλοϊκά, ώστε να προστατεύεται θυσιάζοντας -εύκολα- τη λογική. Και αυτό αφορά και εσένα αλλά και τον συνομιλητή σου γιατί βασίζεται σε οντολογικές μεροληψίες από τις οποίες εμφορείστε και οι δύο.
Επομένως, μπαίνοντας στα παπούτσια του για να του «αποδείξεις» ότι πορεύεται λάθος, πρόσεξε μη βολευτείς κι εσύ σε αυτά και πορευτείς μαζί του.
Στη συνέχεια…
ΑΝΑΠΤΥΞΕ ΛΟΓΙΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ.
ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΕ ΜΕ ΓΕΓΟΝΟΤΑ.
ΚΑΙ ΤΕΛΟΣ, ΧΑΛΑΡΩΣΤΕ… ΠΑΙΞΕΤΕ ΜΑΖΙ ΕΝΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙ:
