Με την ευκαιρία της κυκλοφορίας του Ημερολογίου 2024 του Μουσείου Μύλοι Χατζηγιώρκη οργανώθηκε μια συγκινητική εκδήλωση στην οποία είχα την χαρά να παρευρεθώ. Παρόντες στο μικρό αμφιθέατρο του Φρενάρους οι αρχές, η οικογένεια, παλαιοί και νεότεροι, οι εργαζόμενοι, οι προσκεκλημένοι και, βέβαια, το μουσικό σχήμα Προσκυνητές.
Ήταν μια γιορτή όπως αυτές που κάναμε παλιά, σεμνή, γεμάτη ουσία, μουσική, ποίηση και ανθρωπιά. Διαβάστηκαν ποιήματα, ακούστηκε η Αυκορίτισσα Νεκαλιστή Φωνή, βραβεύτηκε κόσμος βαθιά ριζωμένος στις αξίες και στην παράδοση του νησιού μας, όλα επιλεγμένα και οργανωμένα από τη ψυχή του Ημερολογίου, τον Κοσμά Οικονόμου. Κάποιοι αποκάλεσαν τη βραδιά «έργο πατρίδας», άλλοι την είπαν «άμυνα».
Η ιστορία των Μύλων Χατζηγιώρκη πηγαίνει πίσω γύρω στο 1945, όταν ο Σάββας και η Κατερίνα Χατζηγιώρκη από τη Σωτήρα Αμμοχώστου, αναγνωρίζοντας την ανάγκη να εξυπηρετήσουν κόσμο για το άλεσμα των σιταριών τους εγκατέστησαν πετρόμυλους στο σπιτικό τους. Τη σκληρή τούτη δουλειά συνέχισαν τα παιδιά τους, ιδρύοντας στο Φρέναρος τους σύγχρονους Μύλους Χατζηγιώρκη. Στα στιβαρά χέρια των σημερινών απογόνων της οικογένειας ανήκει, όχι μόνον το τεράστιο κεφάλαιο που λέγεται σιτάρι και αλεύρι ως τρόπος και τόπος ζωής, αλλά και μια συγκινητική έκφραση εταιρικής κοινωνικής ευθύνης. Ως παιδιά και εγγόνια γονιών που βίωσαν τον κάματο και τις χαρές της γης, κατάλαβαν από πολύ νωρίς την απόλυτη σύνδεση της δουλειάς τους με τις παραδόσεις των Κοκκινοχωριών, τις τόσο ζωντανές και ίσως και τις πιο ευάλωτες, αυτές που μεταλαμπαδεύουνται μόνο από παππούδες και γιαγιάδες.
Ο τουρισμός ήταν κάποτε σωτήριος, ιδιαίτερα στα χρόνια μετά τον πόλεμο. Σιγά-σιγά όμως διείσδυσε τόσο βαθιά στο σώμα των ανθρώπων και κατάφερε ν’ αλλάξει αξίες και νοοτροπίες. Κατεδαφίστηκαν τα μακρυνάρκα και οι πετρόχτιστοι τοίχοι που έκρυβαν ζωές και στη θέση τους φύτρωσαν κερδοφόρες παρδαλές και πολύχρωμες μπιραρίες και φαγάδικα. Ό,τι ανήκε στο παρελθόν ήταν συχνά καταδικαστέο και παλιομοδίτικο.
Σε όλη αυτή την κοινωνική και οικονομική αναστάτωση που έφερε ο τουρισμός, συνειδητοποιημένα άτομα, αλλά και η ίδια η γη στάθηκαν εμπόδιο για την παραπέρα κατρακύλα, καθότι η εύφορη γη των Κοκκινοχωριών συνέχισε να προσφέρει καρπούς, ισάξιους με τον τουρισμό. Ένα μέρος τούτης της γης αναμφίβολα θυσιάστηκε στο μπετόν, το άλλο έμεινε σε χέρια ανθρώπων που αγαπούν τον τόπο και μαζί τους σώθηκε και η τέχνη του λόγου των Κοκκινοχωριών, οι ήχοι της μουσικής τους λαλιάς, η Αυκορίτισσα, η Αυκορίτισσα Νεκαλιστή, η Κοτροφίσιμη, η Χορτατζιώτισσα Φωνή, το τσιάττισμα, η ποίηση, τα ερωτικά δίστιχα. Λίγοι εκτίμησαν και συνειδητοποίησαν το κόστος, για όλο το νησί, από μια πιθανή εξαφάνισή τους. Παραμένουν μια σταθερή υπενθύμιση ενός άλλου «τρόπου» βίου για όσους θέλουν.
Ανάμεσά τους η οικογένεια Χατζηγιώρκη, η οποία, παράλληλα με την εταιρεία τους που μεγάλωνε μέρα με τη μέρα, αποφάσισε να επιστρέψει στον κόσμο των Κοκκινοχωριών αυτό που δικαιωματικά τους ανήκει: την παράδοση. Έφτιαξε ένα μουσείο, μάζεψε, συντήρησε και προφύλαξε ό,τι παραπέμπει στα χρόνια τα παλιά, πετρόμυλους, εργαλεία, σκεύη, συνταγές.
Η Στυλιάνα Χατζηγεωργίου, η επιμελήτρια του μουσείου δημιούργησε εκπαιδευτικά προγράμματα και εργαστήρια για το ζύμωμα του ψωμιού, αλλά και για να μάθουν οι νεότεροι ότι μακαρόνια δεν έχουν μόνο οι Ιταλοί, αλλά κι εμείς, και μάλιστα διαφόρων μορφών: τουμάτσ̆ια, τουμακκούθκια, τριν, μακαρόνια του σκλινιτζ̆ιού, φιομακάρονα, τερτζ̆ελλούθκια, τσιμπητά! Το Μουσείο κατέγραψε τα παραδοσιακά αρτοσκευάσματα των Κοκκινοχωριών και εδώ και χρόνια συνεργάζεται για την καταγραφή των ηθών και των εθίμων που αφορούν το σιτάρι. Φέτος όλα προστέθηκαν στον Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco.
Η εταιρεία, σε συνεργασία με το Υφυπουργείο Τουρισμού πρόσφερε βιωματικά εργαστήρια με διάφορες θεματικές, αρτοποιίας, τυροκομίας, ζαχαροπλαστικής, παρασκευής τραχανά αλλά και πλεξίματος πανεριών, εργαστήρια υφαντικής, πλεξίματος, χαρακτικής, σμιλί και τόσα άλλα. Αυτά δεν αφορούν μόνο ηλικιωμένες γυναίκες που κρατούν τσέστους και φορούν μαύρες μαντίλες που κρύβουν τις κοτσίδες τους. Αφορούν όλους.
Οι Μύλοι Χατζηγιώρκη εδώ και οκτώ χρόνια εκδίδουν ένα Ημερολόγιο. Όχι ένα κοινό ημερολόγιο που υπενθυμίζει την ταχύτητα της εναλλαγής του χρόνου, αλλά ένα πόνημα, ένα ανθολόγιο της κυπριακής προφορικής λαϊκής παράδοσης διανθισμένο φέτος με φωτογραφίες της άλλης μισής μας πατρίδας. Έδωσαν στήριξη στην απείρου κάλλους κυπριακή τοπολαλιά και στους λαϊκούς ποιητές, μουσικούς και τραγουδιστές. Κάθε πρωί που ένας ανοίγει το Ημερολόγιο για να δει τα καθήκοντα της ημέρας, απολαμβάνει ένα έμμετρο δίστιχο του Κοσμά.
«Που τα μαλλιά σου το ξανθόν γυρεύκουν τα σπερμένα,
να ’χουν χαράν πριν θεριστούν πως μοιάζουσιν μ’ εσένα»!
Μαζί με 269 ευχές, 58 γνωμικά, 37 ερωτικά, 54 παροιμίες και αναφορές στις ποικίλες δράσεις του Μουσείου και των Μύλων Χατζηγιώρκη, στο Ημερολόγιο καταγράφονται επιλεγμένα ποιήματα και βιογραφικά λαϊκών ποιητών και διάφορα σημειώματα που αφορούν την ιστορία και την παράδοση.
Στην παρουσίαση του Ημερολογίου στις 2 του Νιόβρη και ενώ σφάζονταν στον απέναντι γιαλό, ο Αντώνης Ν. Κατσαντώνης, λαϊκός ποιητής από τη Δερύνεια, απήγγειλε με στόμφο:
Μια εν’ η μάνα μας, η γη, τζ̆’ η γη ’ννα μας ρουφήσει
τζ̆αι μι̮άλα κράτη τζ̆αι μιτσ̆ιά π’ ανατολήν ως δύσην,
ξηλώστε τα κανόνια σας, βουννάτε τα παρούθκια [..]
να βασιλέψουν πά’ στην γην τα γέλια, τα τραούδκια.
* Στη φωτογραφία: Ο Σάββας και η Κατερίνα Χατζηγιώρκη και οι πετρόμυλοι. Ευχαριστώ το Μουσείο Μύλοι Χατζηγιώρκη για την παραχώρηση.
