Η ζωή είναι σχολείο και εμείς οι μαθητές. Όσοι άνθρωποι έχουν περάσει από τη ζωή μας είναι οι δάσκαλοί μας. Χωρίς μαθήματα, αλλά με συμπεριφορές, μαθαίνουμε το καλό και το κακό, το ορθό και το λάθος, το δίκαιο και το άδικο και επιλέγουμε τα μαθήματα που θα διδάξουμε εμείς στους άλλους. Στο τέλος δίνουμε εξετάσεις. Άλλοι θέλουν να γυρίσουν τον χρόνο πίσω, να ξαναδιαβάσουν για να τα πάνε καλύτερα. Όμως ο χρόνος είναι γραμμικός, δεν γυρίζει πίσω. Το απολυτήριο έχει δοθεί.

Ο Μάρκος Αυρήλιος, ο φιλόσοφος αυτοκράτορας, ξεκινάει το ημερολόγιό του, τα Εις εαυτόν, με έναν απολογισμό της ζωής του. Στο πρώτο βιβλίο ευχαριστεί όλους όσοι έπαιξαν τον ρόλο τους στη ζωή του και διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα του. Όλοι ήταν πρωταγωνιστές, δεν παραλείπει κανέναν. Αφετηρία η οικογένειά του. Από τον παππού του διδάχτηκε την καλοσύνη και την ηπιότητα του χαρακτήρα. Από τη μνήμη του πατέρα του τη σεμνότητα και από τη μητέρα του τη γενναιοδωρία και τη λιτότητα. Από τον προπάππου του έμαθε ότι οι δάσκαλοι είναι το σημαντικότερο και «για τέτοια πράγματα πρέπει να ξοδεύεις χωρίς φειδώ». Συνέχεια έχει ο παιδαγωγός του: «Στον παιδαγωγό μου χρωστώ το ότι δεν έγινα οπαδός ούτε των Βενετών ούτε των Πράσινων ούτε των Παλμουράριων ούτε των Σκουτάριων˙ και την αντοχή στους κόπους και την ολιγάρκεια˙ και ότι κάνω μόνος μου ό,τι δουλειά έχω και ότι δεν ανακατώνομαι στη δουλειά των άλλων˙ και ότι δεν ακούω συκοφαντίες».

Την εξοικείωσή του με τη Φιλοσοφία την οφείλει στον Διόγνητο, ο οποίος τον απάλλαξε από την πίστη στις δεισιδαιμονίες (βρισκόμαστε στον 2ο αι μ.Χ.): «Από τον Διόγνητο έμαθα να μην ασχολούμαι με κενά πράγματα και να μην πιστεύω όσα λένε οι αγύρτες και οι θαυματοποιοί περί μαγικών λέξεων και εξορκισμών δαιμόνων και τέτοια πράγματα˙ να μην ακολουθώ τις ορτυγοκοπίες ούτε να πτοούμαι από τέτοια πράγματα».

Ο δάσκαλός του, ο Στωικός φιλόσοφος Απολλώνιος, δίδαξε στον μελλοντικό αυτοκράτορα τον ορθό λόγο: «Στον Απολλώνιο οφείλω την ελεύθερη βούληση και την αταλάντευτη στάση, να μην περιμένω τίποτε από την τύχη˙ και να μην αποβλέπω σε τίποτε άλλο ούτε για μια στιγμή εκτός από τον ορθό λόγο˙[…] Είδα σ’ αυτόν έναν άνθρωπο που θεωρούσε την πείρα και την τέχνη της διδασκαλίας των φιλοσοφικών αρχών ως το λιγότερο αξιόλογο από τα καλά του χαρακτήρα του».

Ωστόσο, ο φιλόσοφος- αυτοκράτορας δεν διδάχτηκε μόνο τον Στωικισμό. Ο περιπατητικός Σεβήρος, δάσκαλος και φίλος του (πιθανόν ήταν εκείνος που του σύστησε τον γιατρό Γαληνό) ακολουθεί όπως και ο πατέρας του την αριστοτελική φιλοσοφία. Αυτό δεν συνεπάγεται τη θεωρία αλλά την πράξη. Οι αριστοτελικές αρχές της ηθικής φιλοσοφίας γίνονται καθημερινή πράξη για τον Ρωμαίο αυτοκράτορα, χάρη στη συναναστροφή του με τον Σεβήρο: «Από τον Σεβήρο διδάχτηκα την αγάπη για τους οικείους, την αλήθεια και το δίκαιο. […] Έλαβα την ιδέα της ισόνομης πολιτείας που διοικείται με ισότητα και ελευθερία λόγου (πολιτείας ἰσονόμου, κατ’ ἰσότητα καὶ ἰσηγορίαν διοικουμένης) και της βασιλείας που τιμά πάνω από όλα την ελευθερία των αρχομένων. Από αυτόν έμαθα, ακόμη, την αξία της φιλοσοφίας όσον αφορά τη συνοχή και την ακλόνητη σταθερότητα: Και το να κάνω το καλό, να δίνω στους άλλους με ευκολία και να είμαι αισιόδοξος· να εμπιστεύομαι την αγάπη των φίλων».

Ο Μάρκος Αυρήλιος δεν ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας χάρη στην εξ αίματος διαδοχή. Ήδη από το 96 μ.Χ. ο αυτοκράτορας όφειλε να κληροδοτήσει το αξίωμα στον άριστο των αρίστων με κριτήριο την προσωπικότητα, τον χαρακτήρα και τη συμπεριφορά, την ευφυΐα και τις διοικητικές ικανότητες. Η Ρώμη – έπειτα από τις ολέθριες συμπεριφορές του Καλιγούλα, του Νέρωνα αλλά και του Δομιτιανού- γνώρισε επιτέλους καλούς αυτοκράτορες (Νέρβας, Τραϊανός, Αδριανός, Αντωνίνος Ευσεβής, Μάρκος Αυρήλιος). Στο προσωπικό του ημερολόγιο δεν παραλείπει να μνημονεύσει όσα διδάχτηκε από τον θετό του πατέρα, τον αυτοκράτορα Αντωνίνο Ευσεβή, στον οποίο αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος του Α΄ βιβλίου των Εις εαυτόν. Δίκαιος, φιλόπονος, νηφάλιος και εγκρατής, ο Αντωνίνος ο Ευσεβής αποτέλεσε το πρότυπο του Μάρκου Αυρήλιου.

Ο Μάρκος Αυρήλιος μνημονεύεται ως ο τελευταίος καλός αυτοκράτορας. Χρησιμοποίησε την εξουσία του για να ωφελήσει τον λαό. Έζησε μία ζωή που περιείχε «σχεδόν» τα πάντα: καλή οικογένεια, καλούς δασκάλους, συγγενείς και φίλους. Αυτά ήταν αρκετά, ακόμη και για έναν Ρωμαίο αυτοκράτορα.

*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;) Μεταίχμιο, 2022

philosophy.elsanicolaidou@gmail.com