Να μου επιτρέψετε να ξεκινήσω με κάτι που θεωρώ δεδομένο: κοινωνίες που τις συνδέουν δυνατοί δεσμοί μπορούν να είναι λιγότερο επιρρεπείς στη διαφθορά, να είναι πιο ανθεκτικές στις κοινωνικοοικονομικές προκλήσεις και να είναι πιο έτοιμες απέναντι σε πολιτικές αναταραχές.

Οι άνθρωποι είναι επιρρεπείς στην εξυπηρέτηση του προσωπικού τους συμφέροντος και όσο λιγότερο υπόλογοι είναι για τις πράξεις τους στους συνανθρώπους τους, τόσο ευκολότερο τούς είναι να αγνοούν τις ανάγκες των άλλων.

Και δυστυχώς, σήμερα, περισσότερο από ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία, οι κοινωνικοί μας δεσμοί, αυτά που μας δένουν ως ανθρώπους, μοιάζουν τόσο αδύνατοι, που θα τους παρομοίαζα με αυτούς που συνδέουν τα μόρια του νερού. Είναι τόσο χαλαροί που μια μικρή σταγόνα κόκκινου υγρού θα χρωματίσει και θα στιγματίσει ένα ολόκληρο ποτήρι καθαρού νερού.

Όσο δυναμώνουν οι δεσμοί των μορίων του νερού και γίνονται στερεός πάγος, η κόκκινη αυτή σταγόνα δεν μπορεί να επηρεάσει παρά μόνο ένα μικρό κομμάτι του πάγου, με το οποίο έρχεται σε άμεση επαφή. Με τον ίδιο τρόπο, κοινωνίες με δυνατούς δεσμούς δεν μπορούν να επηρεάζονται, να στιγματίζονται και να μολύνονται τόσο εύκολα από μια μικρή ομάδα διεφθαρμένων αλλά ούτε και να παρασύρονται και να σέρνονται σε μια συνδιαλλαγή «κοκκινίλας».

Οι κοινωνικοί δεσμοί είναι τόσο σημαντικοί για μια κοινωνία, που μπορούν να παραλληλιστούν με τους νευρώνες που συνδέουν τα εγκεφαλικά μας κύτταρα. Τα απίστευτα αυτά όργανα, με τις εκπληκτικές ικανότητες ανάλυσης δεδομένων και παραγωγής εντολών, δεν θα ήταν τίποτα αν το καθένα λειτουργούσε από μόνο του. Τα εγκεφαλικά κύτταρα έχουν υπόσταση και ουσία διότι συναποτελούν κάτι μεγαλύτερο. Τον εγκέφαλο. Και αυτό, σε αντίθεση με την επικρατούσα τάση θεοποίησης της ατομικότητας στον σύγχρονο δυτικό κόσμο, ταυτίζεται με πολλές θεωρίες που επικρατούσαν για αιώνες σε διάφορους πολιτισμούς, όπως είναι η αφρικανική φιλοσοφία Ubuntu που δίνει έμφαση στη διασύνδεση των ατόμων με τον περιβάλλοντα κοινωνικό και φυσικό κόσμο και μεταφράζεται ως «είμαι επειδή είμαστε».

Τι είναι όμως οι κοινωνικοί δεσμοί; Τι κάνει τους ανθρώπους να νιώθουν συνδεδεμένοι; Οι κοινωνικοί δεσμοί είναι αυτοί οι αόρατοι ιστοί σύνδεσης που δημιουργούνται μεταξύ των ανθρώπων μέσα από κοινές εμπειρίες, συναισθήματα, αξίες και αλληλεπίδραση. Είναι αυτό που μας κάνει να νιώθουμε μέρος μιας ομάδας, μιας κοινότητας.

Παραδείγματα τέτοιων συνδετικών κρίκων είναι η χρήση της ίδιας γλώσσας, είναι η κοινή μας ιστορία, οι κοινές μας παραδόσεις και ιεροτελεστίες, το ότι ζούμε στην ίδια πόλη, την ίδια γειτονιά, το ότι υποστηρίζουμε την ίδια ποδοσφαιρική ομάδα.
Μας έχουν συνδέσει πολλές φορές όμως μέσα στο χρόνο και οι κοινοί μας εχθροί, τα πράγματα που μας απειλούν και τα οποία μπορούμε να αντιμετωπίσουμε πιο εύκολα ενωμένοι. Και τέλος, μπορούν να μας ενώσουν κοινοί, συλλογικοί στόχοι, δράσεις και κοινοί αγώνες.

Ένα συνδεδεμένο σύνολο έχει τη δυνατότητα να κατανοήσει τα μέλη του και τις συμπεριφορές τους, να ταυτιστεί, να συμπονέσει, να στηρίξει και να προφυλάξει. Ένα συνδεδεμένο σύνολο έχει την επιθυμία να διατηρήσει, να αναπτύξει και να δει μπροστά, πιο μακριά από τα όρια του «εγώ».
Οι σημερινές κοινωνίες πόρρω απέχουν από αυτές τις συμπεριφορές. Στον σημερινό παγκοσμιοποιημένο και τεχνολογικά κτισμένο ατομικό κόσμο, το ότι μιλάμε την ίδια γλώσσα ή το ότι οι πρόγονοι μας πολέμησαν κάποιους κοινούς εχθρούς ή το ότι πιστεύουμε αμυδρά στον ίδιο Θεό ή το ότι μένεις στο απέναντι σπίτι, είναι πολύ λίγο για να μας κάνει να δούμε και να στηρίξουμε ο ένας τον άλλο.
Σίγουρα υπάρχουν πολλά παραδείγματα, μικρά, μεγάλα, καθημερινά, όπου οι άνθρωποι επιδεικνύουν αλληλεγγύη. Δεν λέω πως έχει εκλείψει η ανθρωπιά. Έχει όμως εκλείψει σε μεγάλο βαθμό η ανθρωπιά και η αλληλεγγύη ως κοινωνικός μηχανισμός που κτίζει κοινωνίες και συλλογικές συνειδήσεις.

Ιστορικά, οι ισχυρότεροι κοινωνικοί δεσμοί κτίζονταν μπροστά στην αντιμετώπιση κοινών κινδύνων, από την άμυνα απέναντι σε πολεμικές επιθέσεις, στην αντιμετώπιση συλλογικών καταστροφών, στην αντίδραση απέναντι σε κοινά προβλήματα. Η χούντα των Αθηνών είχε ενώσει το λαό σε αντίσταση, η πολιτική συγκάλυψη και ατιμωρησία στο σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη ξεσήκωσε εκατομμύρια Έλληνες σε διαδηλώσεις, τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα δημιούργησαν τα Κίτρινα Γιλέκα στη Γαλλία.

Τα παραδείγματα πολλά και παντού. Μέσα από αυτές τις συνθήκες, οι άνθρωποι βρίσκουν κοινά ζητήματα μέσα από τα οποία μπορούν να ταυτιστούν μεταξύ τους, αλλά κυρίως, βρίσκουν κοινούς στόχους μέσα από τους οποίους μπορούν να συνεργαστούν. Η χούντα έπεσε, η εκδίκαση της υπόθεσης των Τεμπών συνεχίζεται και τα Κίτρινα Γιλέκα πέτυχαν την κατάργηση του φόρου για τα καύσιμα.

Και μετά, ξανά όλοι σπίτι μας μέχρι να μας ενώσει μια άλλη απειλή. Μέχρι ο επόμενος συλλογικός πόνος να μας δώσει την ευκαιρία να θυμηθούμε πως σε αυτή τη γη δεν είμαστε μόνοι. Με αυτό τον τρόπο, όμως, δεν δημιουργούμε ανθεκτικές κοινωνίες. Η μεμονωμένη αντίδραση όχι μόνο δεν αποτρέπει τα προβλήματα αλλά καταρρακώνει και εξασθενεί την προθυμία του λαού να διεκδικήσει αφού όσο προχωράμε βλέπουμε πως οι αντιδράσεις αυτές όλο και πέφτουν στο κενό χωρίς αποτελέσματα.
Ίσως είναι η έλλειψη ξεκάθαρων στόχων, η έλλειψη ουσιαστικού πλάνου εφαρμογής των αιτημάτων, ή η όλο και περισσότερο αυξανόμενη πεποίθηση πως είμαστε πολύ μικροί, ακόμη και ως σύνολο, να αλλάξουμε το οτιδήποτε; Το σίγουρο είναι πως, περισσότερο από ποτέ, ο καθένας μας βλέπει την επιβίωσή του ως θέμα ατομικό. Οπόταν μάς είναι πολύ εύκολο να εγκαταλείψουμε την προσπάθεια όταν το ατομικό «γιατί» εξασθενίσει.

Οι κοινοί στόχοι

Όπως και να ‘χει, το σίγουρο είναι πως ο πιο αποτελεσματικός τρόπος να δημιουργήσεις ισχυρούς κοινωνικούς δεσμούς, συνθήκες δηλαδή που να βοηθούν τους ανθρώπους να δουν τον εαυτό τους πέραν από το «εγώ» τους και ως μέρος ενός συνόλου, είναι μέσω του εντοπισμού και καθορισμού κοινών στόχων.
Το πρόβλημα είναι πως, ιστορικά, οι στόχοι αυτοί δεν ήταν ποτέ συστημικοί αλλά καθορίζονταν από άμεσους εξωγενείς παράγοντες. Κοινός εχθρός σήμερα, κοινοί αγώνες σήμερα. Δεν έχουμε καταφέρει να βρούμε τον τρόπο να θέσουμε κοινούς, συλλογικούς, μακροπρόθεσμους στόχους ως το μέσο για μακροπρόθεσμη, συλλογική ευημερία και ως το μέσο για θωράκιση των κοινών μας συμφερόντων.

Θα έλεγα πως δύο σημαντικές ανάγκες του ανθρώπου στέκονταν εμπόδιο στη δημιουργία τέτοιων συνθηκών: 1) η ανάγκη του για βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα και 2) η ανάγκη του για προσωπική αναγνώριση. Άρα, η ικανότητα των κοινωνιών να επιτυγχάνουν μικρές νίκες καθώς βαδίζουν προς την επίτευξη των στόχων τους, και ο καθένας ξεχωριστά να μπορεί να βλέπει την προσωπική του συνεισφορά προς επίτευξη των στόχων αυτών, θα ήταν οι ιδανικές συνθήκες για να μπορέσουμε να αναπτύξουμε μακροπρόθεσμους, συλλογικούς στόχους αλλά και τη βάση πάνω στην οποία θα μπορούσαμε να κτίσουμε δυνατούς κοινωνικούς δεσμούς.

Οι κοινωνικοί δεσμοί

Η απάντηση για όλα μας τα ζητήματα (αναποτελεσματικότητα των αρχών, διαφθορά, εταιρική ανευθυνότητα, έγκλημα, ανενεργή πολιτότητα, οικολογική καταστροφή, κλπ.) πηγάζει από μία και μόνο ανθρώπινη ιδιότητα: την υπευθυνότητα. Αν όλοι ενεργούσαν υπεύθυνα έναντι του συνόλου (αξιωματούχοι, πολίτες, εταιρείες, κλπ.) είναι δεδομένο πως θα μειώναμε σε μεγάλο βαθμό τα θέματα που μας απασχολούν.

Επειδή όμως η υπευθυνότητα έγκειται τις πλείστες των περιπτώσεων σε προσωπικό επίπεδο, είναι πολύ εύκολο η θέση ευθύνης να γίνει θέση κακοδιαχείρισης, αναποτελεσματικότητας και διαφθοράς.
Και εδώ υπεισέρχεται ο ρόλος των κοινωνικών δεσμών. Οι δυνατοί κοινωνικοί δεσμοί έχουν ως αποτέλεσμα την ενίσχυση του αισθήματος της ευθύνης σε προσωπικό επίπεδο. Και αυτό διότι μέσα σε ένα δυνατό κοινωνικό σύνολο μπορούμε να νοιώσουμε όλοι πιο υπόλογοι ο ένας προς τον άλλο.
Το δικό μας κοινωνικό σύνολο, το δεμένο με στόχους και κοινά οράματα, μας προστατεύει από τη διαφθορά και την ανευθυνότητα, τόσο των συμπολιτών μας όσο και των ίδιων μας των εαυτών. Όλοι μαζί συναποτελούμε την εσωτερική εποπτική αρχή για να πράττουμε όλοι με γνώμονα το συλλογικό καλό.

Η δύναμη του συνόλου

Αυτά που θέλω να πω τα λέει πολύ απλά και συνοπτικά η φράση: «Λαός ενωμένος, ποτέ νικημένος». Έχουμε δεχθεί και δεχόμαστε τόσες πολλές ήττες, όμως, τις τελευταίες δεκαετίες που οι άνθρωποι έχουν αρχίσει να μην πιστεύουν στη συλλογική προσπάθεια και στην ικανότητα των συνόλων να διεκδικήσουν και να πετύχουν στόχους.
Πιστεύω ακράδαντα πως επιχειρούμε την κοινωνική διεκδίκηση με λάθος τρόπο και αυτό που λέω είναι πως σήμερα, όπου οι παραδοσιακοί κοινωνικοί δεσμοί τείνουν να εκλείψουν, είναι πιο αναγκαίο από ποτέ να θέσουμε συλλογικούς στόχους. Η δύναμη του συνόλου είναι και θα είναι πάντα εκεί. Η ελπίδα για τους λαούς δεν χάθηκε. Φτάνει απλά να βρούμε τον τρόπο να ενωθούμε.

  • Οικονομολόγος – Ιδρυτικό μέλος του κοινωνικού κινήματος «Η Οικονομία ως Συνεταιρισμός των Πολιτών» και της εταιρείας πολιτών Λεμεσού «COCO Collective Ownership Company Limassol Limited» (www.cocolimassol.cy)