Τον ρόλο της καλλιτεχνίας στις κρίσιμες συζητήσεις για το περιβάλλον αναλύει η επιμελήτρια Ειρήνη Μιρένα Παπαδημητρίου.
Εδώ και περισσότερο από δύο δεκαετίες κατοικοεδρεύει στη Βρετανία, όπου μεταξύ άλλων διετέλεσε για δέκα χρόνια Διευθύντρια Ψηφιακών Προγραμμάτων στο Μουσείο Βικτωρίας και Αλβέρτου (V&A), ενώ σήμερα είναι Διευθύντρια Δημιουργικού στον καλλιτεχνικό οργανισμό FutureEverything στο Μάντσεστερ. Το περασμένο καλοκαίρι επιμελήθηκε τη διεθνή ύπαιθρια έκθεση ψηφιακής τέχνης «Πλάσματα», που διοργάνωσε η Στέγη Ιδρύματος Ωνάση στο Πεδίον του Άρεως. Τώρα συμπράττει για πρώτη φορά με το NeMe Arts Centre στη Λεμεσό στην έκθεση «Money, Ruins, and the Sea», που εξερευνά πιθανές εναλλακτικές οικονομίες για το μέλλον της θάλασσας, όπως τις προτείνουν διεθνώς καταξιωμένοι δημιουργοί.
– Ποιοι θα ήταν ιδανικά οι στόχοι αυτής της έκθεσης; Πρώτα από όλα να ευαισθητοποιήσουμε και να επιστήσουμε την προσοχή στην πολιτική, τα οικονομικά συμφέροντα και την τεράστια κλίμακα της ανθρώπινης παρέμβασης στη θάλασσα και φυσικά τις συνέπειες στη θαλάσσια ζωή και τις θαλάσσιες κοινότητες. Η θάλασσα είναι τόσο απέραντη και απρόσιτη, που είναι σχεδόν ξένη για την πλειοψηφία των ανθρώπων. Κατά συνέπεια, πολλοί από εμάς αντιλαμβανόμαστε τη θάλασσα ως έναν σκοτεινό, άδειο ή ήσυχο χώρο, που απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Με σχεδόν το 90% των εμπορευμάτων μας να μεταφέρονται μέσω της θάλασσας, την εκτεταμένη αλιευτική δραστηριότητα, την αυξανόμενη κλίμακα του τουρισμού κρουαζιέρας, αλλά και την εξόρυξη πετρελαίου και φυσικού αερίου μέσω θαλάσσιων γεωτρήσεων, η απόρριψη βιομηχανικών αποβλήτων και ούτω καθεξής, όλα αυτά έχουν τεράστιο αντίκτυπο στη θαλάσσια ζωή και το οικοσύστημα. Γνωρίζουμε ότι η ηχητική ρύπανση στη θάλασσα από κινητήρες πλοίων, τεχνητά σόναρ και σεισμικές εκρήξεις βλάπτουν τα ζώα, δυσκολεύουν την επικοινωνία τους και προκαλούν τον αποπροσανατολισμό τους. Όπως γνωρίζουμε επίσης την ποσότητα πλαστικού στον ωκεανό, που σκοτώνει εκατομμύρια θαλάσσια ζώα, ψάρια και πουλιά. Κι είναι φυσικά και η οξίνιση και η άνοδος της θερμοκρασίας των ωκεανών. Αλλά πέρα από την ευαισθητοποίηση, η έκθεση είναι μια ευκαιρία να δώσουμε προσοχή, να ξεκινήσουμε συζητήσεις και, ει δυνατόν, να δράσουμε.
– Με ποια κριτήρια έγινε η επιλογή των καλλιτεχνών; Είναι καλλιτέχνες που διερευνούν κρίσιμες ιδέες γύρω από τη θάλασσα ως βασικό χώρο της παγκοσμιοποίησης και σε σχέση με θέματα εκμετάλλευσης, εξόρυξης πλανητικών και ανθρώπινων πόρων, την υπεραλίευση και την αποικιοκρατία, τα σύνορα, αλλά και τη ρύπανση και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας. Προφανώς, πρόκειται για ένα τεράστιο θέμα και πολλοί καλλιτέχνες δημιουργούν έργα που διερευνούν πώς η θάλασσα βοήθησε στη δημιουργία του παγκόσμιου καπιταλισμού και πόσο πολύ οι άνθρωποι και η οικονομία στηρίζονται στη θάλασσα, καθώς παρέχει τεράστιους πόρους σε πολλές κοινότητες και χώρες σε όλο τον κόσμο. Η μικρή ομάδα καλλιτεχνών που εμφανίζεται εδώ ελπίζουμε να προσφέρει στους επισκέπτες μια ματιά σε μερικά απ’ αυτά τα επιχειρήματα και θέματα.
– Είναι η τέχνη εξ ορισμού μια ακτιβιστική δραστηριότητα; Δεν θα έλεγα ότι όλη η καλλιτεχνική δραστηριότητα είναι ακτιβιστική, αλλά σίγουρα υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός καλλιτεχνών, καθώς και επιμελητές και καλλιτεχνικές οργανώσεις των οποίων το έργο βασίζεται σε σημαντικά κοινωνικά ζητήματα, στρέφοντας την προσοχή μας σε τρέχουσες προκλήσεις. Τέτοια έργα μάς δίνουν τη δυνατότητα να δούμε τον κόσμο από διαφορετικές οπτικές γωνίες, να προβληματιστούμε για την κατάσταση πραγμάτων αλλά και να θέτουμε σημαντικά ερωτήματα. Το να διερωτόμαστε ή το να σκεφτόμαστε κριτικά δεν είναι απαραίτητα κάτι που μας ενθαρρύνει η κοινωνία να κάνουμε, επομένως η τέχνη μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στο να φέρνει κοντά τους ανθρώπους, δίνοντας αναγκαίο χώρο σε διαφορετικές φωνές και δημιουργώντας συνομιλίες και ανταλλαγές.
– Έχει από μόνη της η καλλιτεχνική δημιουργία τη δυνατότητα να διαμορφώνει το μέλλον; Αν και δεν νομίζω ότι η τέχνη από μόνη της μπορεί ν’ αλλάξει τον κόσμο ή το μέλλον, μπορεί σίγουρα να διαμορφώσει τις αντιλήψεις και τις απόψεις μας για τον κόσμο και να μας βοηθήσει να δούμε τα πράγματα με διαφορετική προοπτική. Αλλά, το σημαντικότερο, η τέχνη μπορεί ν’ ανοίξει χώρο για τόσο αναγκαίες συνομιλίες, για τις διαγενεακές, διαπολιτισμικές και διατομεακές σχέσεις και ανταλλαγές. Δεν έχει να κάνει μόνο με τη δημιουργία ή την παραγωγή πραγμάτων, αλλά και με τον πολιτισμό, τις αξίες, την ηθική και ιδέες που μπορούν να διευρύνουν τους ορίζοντές μας, να μας επιτρέψουν να προβληματιστούμε για τον κόσμο και να συνυφάνουμε τον ιστό της κοινωνίας μας. Αλλά έχει επίσης να κάνει με δύσκολες και μερικές φορές άβολες συζητήσεις. Η τέχνη μπορεί να δώσει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να ενωθούν, να αναλάβουν συλλογική δράση και να αποτελέσουν καταλύτη για αλλαγή.
– Το χρήμα έχει διαφθείρει επίσης τον χώρο της τέχνης και το εικονοκλαστικό της πνεύμα; Όπως σε όλους τους τομείς, μεγάλα ποσά χρημάτων εμπλέκονται και στην τέχνη και ειδικότερα στην αγορά τέχνης, με παγκόσμιες πωλήσεις έργων τέχνης να αγγίζουν εκτιμώμενα τα 65,1 δισ. δολάρια το 2021. Και φυσικά υπάρχουν περιπτώσεις διαφθοράς και αδικιών στον χώρο της τέχνης, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η τέχνη συνολικά είναι διεφθαρμένη. Πιστεύω ότι η πλειονότητα του κόσμου της τέχνης κατοικείται ευτυχώς από καλλιτέχνες και άλλους επαγγελματίες που εργάζονται σ’ έναν τομέα που τους ενδιαφέρει βαθιά κι ένας μεγάλος αριθμός καλλιτεχνών και καλλιτεχνικών ιδρυμάτων παράγουν σημαντικό και πολύτιμο έργο.
– Πώς σχολιάζετε τις πρόσφατες ενέργειες ακτιβιστών για το κλίμα, που περιλαμβάνουν βανδαλισμούς διάσημων έργων; Μπορεί να είναι η τέχνη εχθρός της φύσης; Η τέχνη σίγουρα δεν είναι εχθρός της φύσης και φυσικά δεν ήταν αυτό το σκεπτικό πίσω από τις πρόσφατες ενέργειες των ακτιβιστών που επιτέθηκαν σε μουσειακά αντικείμενα. Χρησιμοποιούν τέτοιες τακτικές για να τραβήξουν την προσοχή -και προσέλκυσαν μεγάλη προσοχή- πάνω στο μήνυμά τους και να ευαισθητοποιήσουν σχετικά με την κλιματική αλλαγή. Αυτό δεν είναι καινοφανές φαινόμενο. Στις αρχές του 20ού αιώνα οι σουφραζέτες προέβησαν σε εμπρησμούς, έσπασαν τζάμια και κατέστρεψαν πίνακες διαμαρτυρόμενες για το δικαίωμα ψήφου των γυναικών. Προφανώς, δεν λέω ότι αυτό είναι θεμιτό να συμβαίνει, αλλά παρατηρώ ότι οι ομάδες ακτιβιστών στρέφονται σε τακτικές σοκ για ν’ ακουστούν. Ταυτόχρονα, είναι ενδιαφέρον ότι πολλά μουσεία και ιδρύματα τέχνης είναι χώροι που ασχολούνται με κλιματικά ζητήματα και φιλοξενούν κρίσιμες συζητήσεις γύρω από την περιβαλλοντική κρίση. Και φυσικά πολλοί καλλιτέχνες χρησιμοποιούν το έργο και την έρευνά τους για να επιστήσουν την προσοχή πάνω σ’ αυτά τα ζητήματα και να ενθαρρύνουν κοινωνικές αλλαγές.
- INFO «Money, Ruins, and the Sea», Λεμεσός, NeMe Arts Centre (neme.org). Διάρκεια: Μέχρι 16 Δεκεμβρίου (Τρίτη- Παρασκευή 5.30μ.μ.- 8.30μ.μ.)
