Μια συζήτηση με τον Σταμάτη -Σταμ Ή Κράου για τους φίλους του- τον άνθρωπο που έβαλε μουσική στο soundtrack της ζωής μας, δεν είναι ποτέ βαρετή. Κι αυτό γιατί ποτέ δεν μάσησε τα λόγια του, ούτε προσπάθησε να στρογγυλέψει αυτά που λέει. Έτσι και τώρα.
Όσο περνούν τα χρόνια, υιοθετείς μια παρεμβατική στάση στα κοινά είτε μέσω ραδιοφώνου είτε των social media. Δεν φοβάσαι να σε χαρακτηρίσουν τρελό του χωριού ή έναν γραφικό τύπο που καταγγέλλει; Η απέναντι πλευρά ενοχλήθηκε πολύ με τη στάση μου. Και αυτή είναι η πλευρά των… ησυχασμένων. Είναι παλιό το μοντέλο που χρησιμοποιούν λέγοντας ότι είμαι γραφικός. Όταν η σάτιρά σου πάει στο μεδούλι των πραγμάτων και η κριτική σου στάση λέει μια αλήθεια που τη γνωρίζουν όλοι, δεν μπορούν να σου κάνουν κακό. Απ’ την άλλη, θα μπορούσαν να πουν ότι είμαι γραφικός αν η δύναμη της τέχνης μου και το συνολικό μου έργο δεν μου έδιναν την ευκαιρία να πω όσα λέω. Αυτά μου παρέχουν μια συνθήκη εμπιστοσύνης με τον κόσμο, η οποία εκπορεύεται από το έργο μου. Και πάει χρόνια πίσω.
Και πάλι όμως δεν υπάρχουν φορές που νιώθεις να κυνηγάς μια ουτοπία; Καθόλου. Το πολύ συγκινητικό, και το είδα πρώτη φορά φέτος κάνοντας μια μεγάλη περιοδεία, είναι οι πιτσιρικάδες, που είναι πολύ πιο παθιασμένοι. Για μένα το πιο σημαντικό είναι ότι οι γενιές καθώς περάσανε είχανε αντιστοιχίες απάνω μου και ότι ο κόσμος στον δρόμο με λέει με το μικρό μου. Αυτά είναι δυο πολύ σημαντικά εύσημα και χαίρομαι πολύ που τα βιώνω εν ζωή. Απ’ εκεί κι έπειτα καταλαβαίνω ότι υπάρχει και κόσμος που με εκτιμάει χωρίς να είναι φαν μου. Χωρίς να έχει κανένα cd δικό μου σπίτι του. Ξέρουν όμως ότι κάτι γίνεται με αυτόν τον τύπο –γιατί μου αρέσει να βγαίνω από το σώμα μου και να παρατηρώ. Λίγο φωνάζει, λίγο τρυφερεύει, ησυχάζει, αλλά είναι εκεί και γράφει και μιλάει.
Σου αρέσουν τα τραγούδια σου, Σταμάτη; Όταν φεύγουν από πάνω μου, τα ξεχνάω. Πολλές φορές μου τα θυμίζουν άλλοι… Όταν πρέπει να βρω τραγούδια για μια παράσταση, είναι λες και τα ανακαλύπτω απ’ την αρχή. Βλέπω ξανά το περιεχόμενο και αφήνομαι στο καινούριο συναίσθημα. Στην παράσταση που κάνουμε τώρα, το «Όλοι ένα», υπάρχουν βράδια που το «Πάτωμα» το είπα με ελπίδα. Ή άλλα βράδια, που πρόσθεσα τη φράση «υπάρχουνε και μωρά παιδιά που γίνονται κομμάτια», τότε που το Αιγαίο ξέβραζε νεκρά παιδιά. Ή αθωώνω το «Κυκλοφορώ κι οπλοφορώ» λέγοντάς το σαν ένα παιδικό τραγουδάκι αντί σαν ένα βαρύ χασάπικο. Την ώρα που ξεφλουδίζω ξανά τα αισθήματα ενός τραγουδιού μου για να τα ξαναδώσω στη σάλα, εκείνη την ώρα τα αγαπώ πολύ.
Διάβασα σε ένα post σου να λες πως η ιδέα για το «Όλοι ένα» γεννήθηκε στην Κύπρο. Έτσι έγινε… Πριν δυο χρόνια είχα κάνει μια συναυλία στη Λευκωσία και η Αννίτα Σαντοριναίου ήρθε με την Τζένη Γαϊτανοπούλου να με δουν. Η Τζένη τότε είχε μόλις χάσει τον Εύη. Μετά τη συναυλία ήρθε πίσω, με κοίταξε στα μάτια και μου είπε «Είσαι ο έρωτας». Και το είπε τρεις φορές. Τα μάτια της και αυτή η φράση ήταν το σπίρτο για να κάνω αυτή την παράσταση. Ξεκινήσαμε για 31 παραστάσεις. Και τώρα ξεπεράσαμε τις 100.
Και τι θα δει κάποιος στο «Όλοι ένα»; Θα μπορούσε κανείς να πει, χωρίς να είναι θέσφατο, πως αν ήθελε ο Κραουνάκης να βάλει σε μια αμπούλα τον εαυτό του που θέλει να θυμούνται, είναι αυτή η παράσταση. Είναι ένα πολύ οργανωμένο θέαμα, που φαίνεται σαν αυτοσχεδιασμός. Έχει μια λιτότητα. Όλο αυτό ξεκίνησε με την περιπέτεια που περνάει η χώρα μου μετά τη σχετική ήττα εμάς που πιστέψαμε ότι θα γινόταν μια μεγάλη ανατροπή στη συνθήκη. Ήμουν δυναμικά εμπλεκόμενος, γιατί ήθελα να φύγει η παλιά εικόνα. Καταλάβαινα ότι έπρεπε να κάνουμε κάτι, να σπρώξουμε τη χώρα στο επόμενο βήμα. Εκεί ήμουν πολύ δραστήριος και καλλιτεχνικά, τα πράγματα που έδειξα από το ’11 και μετά, αφορούσαν αυτό. Η πενταετία 2010–2015 είναι πολιτικός Σταμάτης.
Αυτό δεν είχε τίμημα; Ήσουν ένας άνθρωπος ταυτισμένος με τον έρωτα και τα ερωτικά τραγούδια, χωρίς να θέλω να ακουστώ πεζός. Ο έρωτας ποτέ δεν είναι πεζός, αγόρι μου. Όντως έγινε αυτό που λες. Ένα τμήμα του κοινού μου, των ανθρώπων που αγαπάνε τη μουσική μου, δεν ήταν πολύ σύμφωνο. Η χώρα όμως ήταν με το κεφάλι στον ντάκο του χασάπη. Δεν μπορεί ένας καλλιτέχνης, όταν η εποχή δίνει το στίγμα, να κάθεται αμέριμνος.
Οι καλλιτέχνες, οι πνευματικοί ηγέτες της χώρας, τι κάνουν γι’ αυτή την κατάσταση; Ποιος είναι ο ρόλος τους; Δεν υπάρχει πνευματική ηγεσία. Ας το πάρουμε απόφαση.
Οι ποιητές, οι λογοτέχνες, οι συνθέτες, οι καλλιτέχνες; Δεν μπορεί να λες ότι δεν υπάρχουν. Δεν υπάρχει, αγάπη μου, μην το ψάχνεις… Και όσοι μιλάμε είμαστε όντως οι τρελοί του χωριού. Δεν υπάρχει συγκροτημένη πνευματική ηγεσία. Γιατί αυτό; Γιατί μέσα στα χρόνια που προηγήθηκαν πάρα πολλοί άνθρωποι αγοράστηκαν. Πήραν επιδοτήσεις, βοηθηθήκανε, πήραν βραβεία. Τίποτα απ’ όλα αυτά δεν βοήθησε. Εγώ δεν ήμουν σε αυτούς ποτέ, γι’ αυτό και εισπράττω την αποδοχή των ανθρώπων της καθημερινότητας που πασχίζουν να βγάλουν μια δεκάρα. Και το εισιτήριό μου ήμουν ο πρώτος που το χαμήλωσε, γι’ αυτό και σε όλη τη δύσκολη περίοδο τα θεάματά μου ήτανε γεμάτα. Ήθελα να φύγει το τοπίο της διαπλοκής και εκείνοι που έφεραν τη χώρα σ’ αυτό το τέλμα. Αν όμως θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς, αυτό είναι ένα παγκόσμιο παιχνίδι. Μου αρέσει να βλέπω το παγκόσμιο χωριό. Και εκεί βλέπουμε τα συστήματα εξουσιών –όχι τις πολιτικές κυβερνήσεις, γιατί κι αυτοί είναι πιόνια των συστημάτων– να έχουν δεσμεύσει τον πλανήτη σε μια υποδούλωση. Ειδικά η δικιά μας περιοχή, που είναι ευαίσθητη για γεωπολιτικούς λόγους, υποφέρει. Το τοπίο όμως είναι παντού το ίδιο, το ίδιο απελπιστικό. Ο μεσαίος άνθρωπος μπήκε στην τρέλα της επιβίωσης.
Παρακολουθώντας όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω μας, με την εκλογή του Τραμπ, την τρομοκρατία, τις βόμβες του Κιμ, το Brexit, σε κάνουν να χάνεις την πίστη σου στον άνθρωπο; Ο πλανήτης αυτή τη στιγμή έχει τέσσερα μεγάλα πρόσωπα –Τραμπ, Πούτιν, Ερντογάν και Κιμ– που δημιούργησαν μια συνθήκη alert. Υπάρχει γενικός συναγερμός. Και κάτω απ’ αυτό ζούμε όλοι. Για να είμαι ειλικρινής, δεν ξέρω από πού βρίσκω δύναμη και αντλώ την επόμενη μέρα μου. Έχω ως μότο αυτό το παλιό κινέζικο «Σκάβε το χωράφι και θα δούμε».
Ποιο είναι το δικό σου καταφύγιο στα δύσκολα; Η γνώση, έτσι ώστε να μάθω πράγματα που δεν ξέρω. Διαβάζω πολύ. Θέλω να ανακαλύψω μια καινούρια μουσική, που θα με κάνει να ζηλέψω, και αυτό που πραγματικά με ευχαριστεί είναι η ώρα που κλείνομαι στον εαυτό μου και γεννάω κάτι. Εκεί ελευθερώνω το σημείο που με ενώνει με την κοινωνία.
Αυτό γίνεται συχνά ή με το πέρασμα των χρόνων η δημιουργία αραιώνει; Βλέπω συναδέλφους που μεγαλώνουν και ερημώνουν απ’ τη δημιουργία. Αυτό, όταν σταματήσεις να το κάνεις, σε αφήνουν όλα. Θέλω να πεθάνω στην καύση, όταν δημιουργώ. Δεν θέλω να φύγω παρατημένος από την τέχνη. Εξάλλου η τέχνη μου είναι πολύ ωραία τέχνη, έχω πάει σε ωραία μέρη μαζί της. Κάθε καινούριο αντικείμενο με βάζει σε μια περιπέτεια για το πώς καλύτερα και πρωτότυπα –μιας και όλα έχουν ειπωθεί– θα το κάνω. Και αν είναι τέτοιο, θα αγγίξει. Για μένα η δουλειά είναι χαρά. Όσο το μυαλό μου είναι καλό και μπορεί να δουλεύει, είμαι εντάξει. Για παράδειγμα, πρέπει να μιλήσω μια ώρα μαζί σου, θα το κάνω χωρίς να με απασχολεί κάτι άλλο. Έχω τέσσερις ώρες να μελετήσω Λόρκα, θα το κάνω χωρίς να έχω δίπλα μου κινητό και Facebook. Αυτό είναι κάτι που κατακτάς με τα χρόνια. Φεύγει η αγωνία.
Πόσα χρόνια είσαι στα πράγματα; Είμαι 62 στα 63 και δουλεύω απ’ τα 20.
Σαράντα και πλέον χρόνια δηλαδή. Συνειδητοποίησες τι πέτυχες όλα αυτά τα χρόνια; Ας τα βρουν οι κληρονόμοι…
Εισπράττεις όμως από τον κόσμο την αποδοχή. Καταλαβαίνω ότι η δημιουργία μου μου έχει δώσει βενζίνη για να μπορώ να ανάβω μια φωτιά για να κάνουμε γιορτή. Έχω τραγούδια που δεν έπαθαν τίποτα όλα αυτά τα χρόνια. Και το συνειδητοποίησα φτιάχνοντας αυτή την παράσταση. Έβρισκα τραγούδια που είχαν ανθεκτικότητα και μπορούσαν να δημιουργήσουν νησίδες επαφής με το κοινό. Και αυτά ήταν πολλά τραγούδια.
Τι συμβαίνει όταν βλέπεις ανθρώπους να δακρύζουν με τα τραγούδια σου ή να τραγουδάνε αυτά που έγραψες εσύ; Νιώθω ευγνωμοσύνη. Εάν υπάρχει μια ευτυχισμένη στιγμή για έναν δημιουργό, είναι αυτή.
Απ’ τους νέους δημιουργούς ποιους παραδέχεσαι; Δεν μου αρέσει αυτή η λέξη, προτιμώ το «με ενδιαφέρουν». Απ’ τους λίγο νεότερους ξεχωρίζω τον Κώστα Λειβαδά. Από τους ακόμα πιο νεότερους μου αρέσει ο Λόλεκ και ο The Βoy, κατά κόσμον Αλέξανδρος Βούλγαρης. Υπάρχουν γκρουπάκια όπως οι Χατζηφραγκέτα, που κάνουν σάτιρα και είναι πολύ καλοί. Δεν θα έλεγα ότι είναι το αυθεντικά δημιουργικό, αλλά έχουν πλάκα. Έχουν κάνει και μια χαριτωμένη διασκευή στο «Κόκκινα γυαλιά». Έχει και άλλους, αλλά δυνατές περιπτώσεις είναι αυτοί που σου είπα, γιατί έχουν προσωπικό χρώμα.
Τα τελευταία χρόνια δουλεύεις περισσότερο με νέα παιδιά. Δεν σε ενδιαφέρουν πια συνεργασίες με ανθρώπους που έχουν πολλά χρόνια στον χώρο –όπως ήταν οι δουλειές με την Πρωτοψάλτη ή την Τσανακλίδου– ή δεν μπορούν να στριμωχτούν πολλά μεγάλα εγώ; Σήμερα είμαι πιο ανοικτός από ποτέ. Αυτό που δεν μπορώ να παρακολουθήσω, ειδικά αυτά τα χρόνια που όλοι είναι σε πανικό καλλιτεχνικής επιβίωσης, είναι ότι κάποιος μας κυνηγάει να κάνουμε κάτι. Αυτή τη στιγμή η δισκογραφία είναι πεθαμένη. Ο τρόπος διακίνησης του καινούριου υλικού είναι άλλος. Δίνω πολύ μεγάλη σημασία στο live. Ένα καινούριο έργο δεν θα ήθελα σήμερα να βγει αρχικά σε cd. Θα προτιμούσα να το συστήσουμε με έναν γενναίο performer σε μια σειρά από συναυλίες σαν μια ζωντανή δράση και μετά, αν θέλουμε, δίνουμε το αποτύπωμα σε ένα cd. Τώρα πια υπάρχει live streaming και το κάνω πολύ συχνά. Αλλάζει η γλώσσα, αλλάζει η εποχή. Και είμαι μαζί με όποιον άνθρωπο δεν τον κυνηγάει η παλιά πραγματικότητα. Γιατί όσο γίνεται αυτό, το προϊόν δεν θα ξεπερνάει την εποχή του.
Και πώς συμπλέει κανείς με αυτή την αλλαγή; Είναι δύσκολο, γιατί οι άνθρωποι έχουν συνηθίσει να δουλεύουν με έναν δεδομένο μηχανισμό και δεν βλέπουν ότι αυτό έχει τελειώσει. Και όταν το καταλάβεις, δεν ξοδεύεις χρόνο για να κυνηγάς την ουρά σου. Η συνειδητοποίηση ότι κάτι έχει τελειώσει θα σε οδηγήσει στην εφεύρεση ενός προσωπικού τρόπου. Το μοντέλο είναι παλιό. Και όλοι πάνε με αυτό, γι’ αυτό και ό,τι κάνουν έχει μια αγωνία. Τα μεγάλα πράγματα βρίσκονται στα επικίνδυνα μονοπάτια, όχι στα δεδομένα. Υπάρχει και η άλλη εξαιρετική κατηγορία την οποία ζηλεύω, αλλά δεν μπορώ να είμαι αυτή, η οποία κάνει την καύση της στο καθημερινό. Πάει στα πανηγύρια, κάνει επιθεωρήσεις με πολύ λαϊκά αστεία. Τους θαυμάζω! Πραγματικά στο λέω αυτό… Δυστυχώς ανήκω στην άλλη κατηγορία, χωρίς να σημαίνει ότι δεν μπορώ να πηδήξω στο τηγάνι μαζί τους αν χρειαστεί. Να το βιώσω και να παίξω με δυο μεγάλους λαϊκούς και να γίνει κάτι.
Είχες κάνει πριν κάποιες μέρες ένα post στο Facebook, ευχαριστώντας την Άννα Βίσση που ήρθε να σε δει στους «Αχαρνής», γράφοντας πως ήταν η μόνη τραγουδίστρια που σε τίμησε. Με έναν τέτοιο άνθρωπο, που έχετε άλλες πορείες, νομίζεις θα ταίριαζαν τα χνώτα σας; Και τώρα ήρθε η Άννα και είδε την παράσταση που κάναμε με τον Χειλάκη, το «Ιφιγένεια εν Αυλίδι». Αν το τραγούδι είναι ωραίο και κάνει διαδρομή, δεν μας νοιάζει. Τι σημασία έχει άλλωστε; Σημασία έχει να υπάρχει κάτι που να μας ενώσει και να το πω λαϊκά, να ψήσει και εμάς που θα το κάνουμε και τους ανθρώπους που θα το ακούσουν. Αν είναι μια μετριούμπα, γιατί να μπούμε σ’ αυτή τη διαδικασία; Βλέπουμε δεξιά-αριστερά να γίνονται αυτές οι εγχειρήσεις καθημερινά, και το ίδιο το υλικό δεν προχωράει, γιατί δεν είναι τίποτα σοβαρό. Δεν είναι ένα τραγούδι ζωής. Εγώ τέτοια θέλω να κάνω.
Απαλλάχτηκες απ’ τη νεύρωση της επιτυχίας, Σταμάτη; Δεν την είχα ποτέ.
Πώς γίνεται αυτό; Ήξερα ότι θα έρθει, γιατί ήμουν εργατικός και γνώριζα πως είχα ταλέντο. Είχα τα δυο στοιχεία που θα μου φέρνανε την επιτυχία. Ήρθε πιο νωρίς και αυτό ήταν ακόμα καλύτερο.
Είσαι δύσκολος συνεργάτης; Όχι, αλλά με μια αίρεση… Γίνομαι δύσκολος όταν καταλάβω ότι τον συνεργάτη κάτι τον εμποδίζει από τους προσωπικούς του φόβους να βγάλει στην επιφάνεια τον αληθινό του εαυτό στην τέχνη του. Εκεί γίνομαι λίγο παραπάνω σκληρός. Ζητάω το παραπάνω, φτάνει ο άλλος να το έχει. Όταν καταλαβαίνω ότι η ψυχή έχει κι άλλο, ότι πρέπει να την πλύνω κι άλλο, για να φέρει στο φως το αληθινό της διαμέτρημα, τότε το παιδεύω, είμαι περισσότερο επίμονος.
Ποιος έρωτας σε τροφοδότησε περισσότερο; Ο ολοκληρωμένος ή ο ανεκπλήρωτος; Θα πω ο έρωτας. Και οι δυο με τροφοδότησαν εξίσου.
Στον έρωτα είσαι δύσκολος; Καθόλου. Ειδικά τώρα που μεγάλωσα… Είμαι πάρα πολύ ανοικτός και δοτικός. Δεν θέλω πίσω τίποτα. Μόνο να δίνω απλόχερα.
Κρατάς επαφή αφού χωρίσεις; Δεν τα χαλούσα με τους έρωτές μου όταν τελείωναν οι σχέσεις. Ό,τι έχει περάσει απ’ τη ζωή μου έχει εγγραφεί. Εκτός απ’ τη λύπη την ώρα του αποχωρισμού, είχα τα κουράγια να ξαναβρώ και την καλημέρα μετά τον αποχωρισμό. Ήταν τόσο δυνατά τα θέματά μου, που κανείς απ’ τους δυο δεν άντεχε να μην το κάνουμε αυτό.
Με ποιο τραγούδι θα ήθελες να σε θυμούνται; Με το «Η σωτηρία της ψυχής».
Όταν γράφατε αυτό το τραγούδι, ήξερες ότι 32 χρόνια μετά, θα έφτανε στα χείλη της νέας γενιάς; Την ώρα που δημιουργείς κάτι, ποτέ δεν ξέρεις ποια θα είναι η τύχη του. Απλώς καταλαβαίνεις από έναν κραδασμό ότι αυτό το πράγμα έχει ζωή. Ποτέ όμως δεν ξέρεις τι πρόκειται να γίνει. Ή πράγματα που έγιναν αλλά δεν ακούμπησαν σε μια άλλη εποχή και ζουν αλλιώς. Σημασία έχει το υλικό να είναι δυνατό. Και αυτό το τραγούδι ήταν.
INFO: Η παράσταση «Όλοι ένα – Φίλα με» ανεβαίνει στο Δημοτικό Θέατρο Στροβόλου (28/9, 20:30) και στο Παττίχειο Δημοτικό Θέατρο Λεμεσού (29/9, 20:30). Εισιτήρια: tickethour.com.cy.
