Γιώργος Παναγή: Οι ήρωες μου είναι τραγικοί, δίχως από μηχανής θεό

Ο Κύπριος συγγραφέας από τη Λεμεσό, που σήμερα ζει και εργάζεται στο Βερολίνο, το 2015 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για νέους Λογοτέχνες για τη συλλογή διηγημάτων του «Οι μύθοι» (2014). Ο Γιώργος Παναγή πρόσφατα κυκλοφόρησε το πρώτο του μυθιστόρημα με τίτλο «Χωριό Ποτέμκιν» από τις εκδόσεις Τόπος. Το πέρασμα από το διήγημα στη μεγάλη φόρμα σηματοδοτεί ένα ταξίδι σε άγνωστη χώρα, λέει. «Σε αυτή τη μετάβαση, η εμπειρία των «Μύθων» υπήρξε βοηθητική: Πρώτα μορφικά, στο επίπεδο της παραλλαγής από ιστορία σε ιστορία, τόσο της φόρμας όσο και του ύφους· δεύτερον, θεματικά: Στους «Μύθους» εξετάζεται το πώς οι «μύθοι» που στηρίζουν την αυτοαντίληψη των ηρώων καθορίζουν ατομικά τις ζωές τους, ενώ στο «Χωριό Ποτέμκιν» το πώς ο εκάστοτε «μύθος» της Ιστορίας καθορίζει τον ίδιο τον κόσμο μέσα στον οποίο εκτυλίσσονται οι ιστορίες του μυθιστορήματος».

-Ποιες πλευρές της ιστορίας του Βερολίνου φωτίζετε; Επιχειρώντας να εφαρμόσει σε κάθε περίοδο τις εκάστοτες επιταγές της Ιστορίας, το Βερολίνο έχει αλλάξει ραγδαία τα τελευταία 100 χρόνια, αποτυπώνοντας κάθε φορά αυτές τις αλλαγές στο ίδιο του το σώμα. Ύστερα από μια πρόχειρη έρευνα στο παρελθόν της πόλης, διαπιστώνει κανείς τα εξής ορόσημα: Από την παρακμιακότητα της Βαιμάρης περνάμε στον ναζισμό και το τραύμα της ρωσικής κατοχής, έπειτα στο Τείχος και στην πτώση του, ύστερα στην καπιταλιστική ευμάρεια και αισιοδοξία για το μέλλον, για να φτάσουμε στην τεχνολογική επανάσταση των αρχών του νέου αιώνα και, πιο πρόσφατα, στην πανδημία του κορωνοιού. Οι διαφορετικές αυτές ζώνες εμπειρίας αρχίζουν να ισχύουν, πάνω κάτω, για το Βερολίνο ανά εικοσαετία, εξού και, πέρα από τη σχετική επιλογή των θεματικών, η εξαμερής δομή του μυθιστορήματος.

-Τι σημαίνει ο τίτλος «Χωριό Ποτέμκιν»; Όπως αναφέρεται στο αυτί του βιβλίου, η έκφραση «Χωριό Ποτέμκιν» περιγράφει ένα κατασκεύασμα που έχει στόχο να αποκρύψει την αλήθεια ή να εξωραΐσει μια κατάσταση. Πρόκειται για αναφορά στον θρύλο σύμφωνα με τον οποίο ο Γρηγόριος Ποτέμκιν, εντεταλμένος να προσαρτήσει την Κριμαία, έστηνε και ξανάστηνε τις προσόψεις πλαστών συνοικισμών κατά μήκος του Δνείπερου ώστε να ξεγελάσει την αυτοκράτειρα Αικατερίνη που το 1787 περνούσε καθισμένη στο ποταμόπλοιό της για να επιθεωρήσει την πρόοδο του έργου. Ο τίτλος του μυθιστορήματος, «Χωριό Ποτέμκιν», συνιστά μετωνυμία για την ίδια την πόλη του Βερολίνου που, από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, αναλαμβάνει να φέρει κάθε φορά εις πέρας την καινούρια «αποστολή» της Ιστορίας αλλάζοντας άρδην τα σκηνικά της, μόνο και μόνο για να αποτύχει βυθίζοντας τους κατοίκους της στη ματαίωση.

-Οι ήρωές σας δημιούργησαν ψεύτικα σκηνικά του κόσμου τους, ενός «Χωριού Ποτέμκιν»; Οι ήρωες μου ζουν μέσα στην Ιστορία βιώνοντάς την από πρώτο χέρι. Η Ιστορία είναι που τους καταδικάζει –με τις τόσο απόλυτες και εντούτοις εφήμερες προσταγές της– να ζουν έτσι και όχι αλλιώς. Προσπαθώντας να αντισταθούν ή να της ξεφύγουν, παγιδεύονται βαθύτερα μέσα της σαν σε κινούμενη άμμο. Εάν τα σκηνικά του κόσμου τους είναι ψεύτικα, αυτό συμβαίνει επειδή η ιστορική εποχή που τους γέννησε, πέθανε πιο νωρίς από τα οράματα και τις επιθυμίες που η ίδια τους εμφύσησε.

-Γιατί επικεντρώνεστε στους «τσακισμένους της Ιστορίας», εκείνους που δεν τα καταφέρνουν; Για να αναδείξω το υπαρξιακό στίγμα των έξι δεκαετιών του βιβλίου είχα δύο επιλογές: Είτε να επικεντρωθώ σε σημαίνουσες ιστορικές φυσιογνωμίες της εκάστοτε εποχής –των οποίων η ζωή όμως απέχει από τις δικές μας– ή σε «καθημερινούς» ανθρώπους. Ως εκ τούτου, οι κεντρικοί ήρωες υφίστανται μάλλον την Ιστορία παρά τη συνδημιουργούν· και μια που αυτή η Ιστορία συνιστά κάθε φορά ένα «χωριό Ποτέμκιν» που παύει να υπάρχει πριν από τα όνειρα που τούς ενέπνευσε, οι ήρωες αυτοί καταλήγουν «τσακισμένοι», δηλαδή ηθοποιοί δίχως ρόλο, τραγικοί ήρωες δίχως από μηχανής θεό και δίχως επίλογο.

-Σε ποιες πηγές ανατρέξατε; Η δεκαετία του ’40 βασίζεται στο ημερολόγιο ανωνύμου «A Woman in Berlin», η δεκαετία του ’60 σε δύο ιστορίες από το «Stasiland» και το «Born in the GDR» αντίστοιχα. Για το πνεύμα της εποχής της Βαιμάρης βοηθητικά υπήρξαν διάφορα ντοκιμαντέρ και ο «Φάμπιαν» του Κέστνερ. Επίσης επισκέψεις σε μουσεία και στο Χοενσιουνχάουζεν, έρευνα στο ίντερνετ ή σε βιβλιοθήκες κ.ο.κ.

-Το μυθιστόρημα είναι χωρισμένο σε έξι ιστορίες. Πώς καταλήξατε σ’ αυτή τη δομή; Το βιβλίο δομείται σε έξι δεκαετίες με απόσταση είκοσι ετών μεταξύ κάθε ιστορίας. Η δομή αυτή δεν είναι χρονολογική αλλά θεματική-υπαρξιακή: Έτσι «εικονογραφούνται» ήδη στην ίδια την αρχιτεκτονική του μυθιστορήματος τα έξι, κατά τη γνώμη μου, υπαρξιακά ορόσημα που καθόρισαν τη μοίρα των Βερολινέζων τα τελευταία εκατό χρόνια, και η τακτικότητα της εναλλαγής των δεκαετιών διασφαλίζει στο υλικό τη συνοχή που στερείται λόγω της θεματικής του ετερογένειας.

-Το γεγονός ότι ζείτε καιρό στο Βερολίνο σάς έχει βοηθήσει στην ιστορία που αναφέρεται στην τωρινή εποχή της πόλης; Η ιστορία του 2020 είναι η μόνη που βίωσα ως αυτόπτης μάρτυρας. Δεν είναι όμως επ’ ουδενί αυτοβιογραφική, καθώς οι κεντρικοί ήρωες είναι ένα ηλικιωμένο ζευγάρι. Είχα μόλις ολοκληρώσει τη δεκαετία του 2000 και ήμουν έτοιμος να στείλω το χειρόγραφο για έκδοση· και ξαφνικά συνειδητοποίησα ότι ήταν 2020, η πρώτη καραντίνα ξεκινούσε, εκεί έξω το Βερολίνο άλλαζε ακόμη μια φορά τα σκηνικά του για να ανταποκριθεί στο πιο πρόσφατο «πνεύμα των καιρών». Το βιβλίο θα ήταν ανολοκλήρωτο αν δεν αφουγκραζόμουν την καινούρια έφοδο της Ιστορίας. Έτσι γράφτηκε «Η ιστορία της τελευταίας στιγμής». Το ότι οι ήρωες είναι ηλικιωμένοι υπήρξε συνειδητή απόφαση: Αυτοί βίωσαν την πανδημία σε όλη της την ιστορικότητα, μιας που, κυρίως γι’ αυτούς, ο ιός μπορούσε να σημάνει τον θάνατο.

-Πιστεύετε ότι η Ιστορία καθορίζει το μέλλον των ανθρώπων; Ο άνθρωπος είναι το κατεξοχήν ιστορικό ον: Μεταφέρετέ τον σε μια άλλη εποχή, σε μια άλλη κοινωνία και θα τον δείτε να γίνεται αγνώριστος. Όταν οι ιστορικές εποχές διαρκούσαν έναν αιώνα και παραπάνω, αυτή η υπαρξιακή αλήθεια έμενε συγκαλυμμένη και ο άνθρωπος γεννιόταν και πέθαινε λίγο πολύ μέσα στον ίδιο κόσμο. Η ιστορία των Βερολινέζων τα τελευταία εκατό χρόνια αντικατοπτρίζει με ενάργεια τη ραγδαία επιτάχυνση της Ιστορίας που επέφερε τον περασμένο αιώνα η τεχνολογική πρόοδος και οι μεταβολές στο επίπεδο των ιδεολογιών και των ηθών. Σε αυτές τις πρωτοφανείς συνθήκες η Ιστορία αυτονομείται: Αλλάζει διαρκώς από μόνη της, μεταμορφώνοντας τον βιότοπο του ανθρώπου χωρίς αυτός να μπορεί να την επηρεάσει στον ίδιο βαθμό. Ναι λοιπόν, η Ιστορία δύναται να καθορίσει το μέλλον μας, και η τραγωδία του αιώνα μας, όπως και των ηρώων του μυθιστορήματος, ίσως να είναι ότι αυτό το μέλλον είναι πιο βραχύβιο από εμάς.