«Είναι φανερό ότι υπάρχει λοιπόν κάποιο είδος παιδείας με την οποία πρέπει να μορφώσουμε τους νέους, όχι επειδή είναι χρήσιμη ή αναγκαία αλλά επειδή είναι ωραία (καλὴν) και ταιριάζει σε ελεύθερους ανθρώπους» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1338a31-33
Με το θέμα της παιδείας ο Αριστοτέλης ασχολείται στο 8ο (και τελευταίο) βιβλίο των Πολιτικών του, σε μία μικρή πραγματεία που θα μπορούσε να ονομάζεται «Περί μουσικής». Το κείμενο που έχουμε σήμερα στα χέρια μας δεν είναι ολοκληρωμένο -σταματάει απότομα- αλλά το όραμα της αριστοτελικής παιδείας είναι σαφές: Ζώντας στην αθηναϊκή δημοκρατία και έχοντας μελετήσει όλα τα πολιτεύματα που προϋπήρχαν της εποχής του, ο Αριστοτέλης προωθεί την ιδέα μιας παιδείας προσανατολισμένης στον «ελεύθερο» άνθρωπο:
«Παίζει μεγάλο ρόλο και η αιτία για την οποία κανείς μαθαίνει ή πράττει κάτι. Γιατί, αν το κάνει κάποιος για τον εαυτό του ή για τους φίλους του ή για χάρη της αρετής, τότε αυτό δεν είναι ανελεύθερο. Αν όμως το ίδιο πράγμα το κάνει για άλλους, τότε θα μπορούσε να θεωρηθεί έργο υπηρέτη ή δούλου» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1338a31-33
Ο Αριστοτέλης δεν αμφιβάλλει ότι η εκπαίδευση θα πρέπει να προσφέρει χρήσιμα μαθήματα (τα οποία θα βοηθήσουν στην απόκτηση ή διαχείριση χρημάτων). Η φύση όμως μαρτυρεί ότι ο άνθρωπος δεν αρκεί να εργάζεται με τον σωστό τρόπο, αλλά πρέπει να μπορεί να περνάει τον ελεύθερο χρόνο του με ωραίο τρόπο (μὴ μόνον ἀσχολεῖν ὀρθῶς ἀλλὰ καὶ σχολάζειν δύνασθαι καλῶς). Ως εκ τούτου, μπορεί να περάσει στην εξέταση των μαθημάτων που διδάσκονται παραδοσιακά στην εκπαίδευση, καθώς, όπως φαίνεται, δεν υπάρχει κοινή συμφωνία (ἐπαμφοτερίζουσιν). Τα τέσσερα μαθήματα που θα ερευνήσει είναι τα «γράμματα», η ζωγραφική (γραφικήν), η γυμναστική και η μουσική. Η χρησιμότητα των δύο πρώτων είναι εμφανής για τη ζωή από πολλές απόψεις, όπως και της γυμναστικής (στοχεύει στην ανδρεία). Για τη μουσική όμως θα απορούσε κανείς, συνεχίζει ο φιλόσοφος, για τον λόγο που οι παλαιότεροι την είχαν εντάξει στην παιδεία. Ο συγγραφέας, κατά τον συνήθη του τρόπο, δεν θα προσπεράσει τις απόψεις των προγενεστέρων προτού τις ερευνήσει.
«Ακόμη, τα χρήσιμα μαθήματα με τα οποία πρέπει να εκπαιδεύσουμε τα παιδιά, όπως είναι το μάθημα της ανάγνωσης και γραφής (οἷον τὴν τῶν γραμμάτων μάθησιν), δεν διδάσκονται μόνο για τη χρησιμότητά τους, αλλά γιατί χάρη σε αυτό τα παιδιά μπορούν να μάθουν και άλλα. Το ίδιο συμβαίνει και με τη ζωγραφική, την οποία μαθαίνουν όχι μόνο για να μην κάνουν λάθος όταν αγοράζουν κάτι και για να μην εξαπατώνται στην αγορά και πώληση των οικιακών σκευών, αλλά κυρίως γιατί αυτό το μάθημα διδάσκει την εκτίμηση της ομορφιάς των πραγμάτων (ἀλλὰ μᾶλλον δ᾽ ὅτι ποιεῖ θεωρητικὸν τοῦ περὶ τὰ σώματα κάλλους). Η αναζήτηση της χρησιμότητας σε όλα τα πράγματα δεν ταιριάζει καθόλου σε μεγαλόψυχους και ελεύθερους ανθρώπους» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1338a37-1338b4
Ο συγγραφέας δεν θα ασχοληθεί περισσότερο με αυτά τα μαθήματα, αλλά θα περάσει στην πραγμάτευση της γυμναστικής, καθώς στον ελεύθερο άνθρωπο δεν ταιριάζουν τα θηριώδη αθλήματα, αλλά τα ωραία (ὥστε τὸ καλὸν ἀλλ᾽ οὐ τὸ θηριῶδες δεῖ πρωταγωνιστεῖν). Το πρόγραμμα που προτείνει περιλαμβάνει ελαφριά άσκηση και απαγόρευση αυστηρής δίαιτας, γεγονός που αλλάζει έπειτα από τρία χρόνια, όταν η βαριά άσκηση και η διατροφή θα είναι κανόνας. Ο εισηγητής του υλομορφισμού Αριστοτέλης, με γνώμονα τη φύση, θα αποφανθεί για την επιρροή του σώματος στον νου (διάνοιαν):
«Επιπλέον, δεν πρέπει να καταπονούμε ταυτόχρονα το σώμα και τον νου, γιατί δημιουργείται το αντίθετο αποτέλεσμα από την προσπάθεια που καταβάλλεται, καθώς ο πόνος του σώματος στέκεται εμπόδιο στον νου (διάνοιαν) και ο πόνος του νου εμποδίζει το σώμα» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1339a7-11
Τώρα πλέον ο Αριστοτέλης μπορεί να περάσει στην υπεράσπιση (όπως θα προκύψει) της μουσικής. Σε αυτό το μάθημα εξάλλου είναι αφιερωμένο ολόκληρο το 8ο βιβλίο. Όπως θα φανεί στη συνέχεια, οι αριστοτελικές απορίες (εν είδει σωκρατικής μεθόδου) τίθενται προκειμένου να προλάβουν όλες τις ενστάσεις για την κατάργηση του μαθήματος στο μέλλον. Το μάθημα της μουσικής αποβαίνει τελικά το πιο «χρήσιμο» από όλα τα μαθήματα, γιατί διδάσκει και παράλληλα προσφέρει μία καλλιεργημένη, άρα εντονότερη αισθητική απόλαυση στον γνώστη. Η μουσική είναι το μάθημα του ελεύθερου χρόνου. Η παιδεία που ταιριάζει σε ελεύθερους ανθρώπους.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων:
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
