H «Φάρμα των Ζώων» στα 80 – Η προειδοποίηση του Όργουελ για την αλήθεια και την εξουσία

Στις 17 Αυγούστου 1945, σε ένα Λονδίνο σημαδεμένο ακόμη από τον πόλεμο, ο Έρικ Άρθουρ Μπλερ -γνωστός με το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Τζορτζ Όργουελ- δημοσίευσε τη «Φάρμα των Ζώων». Ογδόντα χρόνια μετά, το μυθιστόρημα αυτό δεν διαβάζεται σαν παραμύθι μιας περασμένης εποχής αλλά σαν μια μόνιμη προειδοποίηση για την ανθρωπότητα. Μαζί με άλλα εμβληματικά έργα του, όπως το:  «1984», «Απένταρος στο Παρίσι και το Λονδίνο» (Down and Out in Paris and London), «Φόρος τιμής στην Καταλονία» (Homage to Catalonia), «Η Πολιτική και η Αγγλική Γλώσσα» (Politics and the English Language) και το «Σκοτώνοντας έναν ελέφαντα» (Shooting an Elephant), ο Όργουελ διαμόρφωσε τη πολιτική συνείδηση εκατομμυρίων ανθρώπων, διδάσκοντας ότι οι μεγαλύτερες μάχες δεν δίνονται μόνο στα πεδία των πολέμων αλλά και στη χειραγώγηση της αλήθειας, της μνήμης και της ελπίδας.

Στον πυρήνα της, η «Φάρμα των Ζώων» δεν είναι απλώς μια σάτιρα του σταλινισμού. Είναι μια καθολική αλληγορία για το πώς οι επαναστάσεις προδίδονται και πώς τα ευγενή ιδανικά σφετερίζονται από όσους διψούν για εξουσία. Η γλώσσα μετατρέπεται σε εργαλείο πιο ισχυρό ακόμη και από τα όπλα. Με μία και μόνο φράση «Όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά μερικά είναι πιο ίσα από τα άλλα», ο Όργουελ αποτύπωσε την κυνική λογική του ολοκληρωτισμού και του αυταρχισμού· τότε, τώρα και πάντα.

Ο Όργουελ ξεκίνησε να γράφει το βιβλίο το 1943, μέσα στα πιο σκοτεινά χρόνια του πολέμου. Τα τρόφιμα ήταν λιγοστά. Το χαρτί ήταν δυσεύρετο. Η συμμαχία της Βρετανίας με τη Σοβιετική Ένωση έκανε κάθε κριτική στον Στάλιν ανεπιθύμητη. Αρκετοί εκδότες το απέρριψαν, ώσπου τελικά ο Secker & Warburg το κυκλοφόρησε τον Αύγουστο του 1945.

Από την πρώτη στιγμή, η «Φάρμα των Ζώων»  ξεχώρισε. Σε λιγότερες από 30.000 λέξεις, ο Όργουελ συνδύασε απλότητα με καταλυτική δύναμη. Έκτοτε το έργο πούλησε πάνω από 11 εκατομμύρια αντίτυπα, μεταφράστηκε σε περισσότερες από 70 γλώσσες και δεν έπαψε ποτέ να κυκλοφορεί. Διακινήθηκε λαθραία σε αυταρχικά και δικτατορικά καθεστώτα, υιοθετήθηκε από κινήματα διαμαρτυρίας, διασκευάστηκε στο θέατρο και στον κινηματογράφο.

Στην εποχή της παραπληροφόρησης

Ογδόντα χρόνια μετά, η «Φάρμα των Ζώων»  εξακολουθεί να καθρεφτίζει τη διαχρονική σχέση με την εξουσία και την αλήθεια. Στη φάρμα, η αλήθεια δεν είναι ποτέ σταθερή. Οι εντολές αλλάζουν. Τα συνθήματα απλοποιούνται. Η ιστορία ξαναγράφεται.

Σήμερα, στην εποχή της παραπληροφόρησης, των deepfakes, των αλγοριθμικών θαλάμων αντήχησης και της προπαγάνδας μέσω τεχνητής νοημοσύνης, η προειδοποίηση του Όργουελ για την ευθραυστότητα της αλήθειας είναι πιο επίκαιρη από ποτέ.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία απέδειξε ότι η προπαγάνδα, η διαστρέβλωση και η άρνηση μπορούν να γίνουν όπλα τόσο ισχυρά όσο και οι πύραυλοι. Το ίδιο βλέπουμε στη Γάζα και σε άλλες συγκρούσεις, όπου ανταγωνιστικές αφηγήσεις μάχονται —και σκοτώνουν— για την κυριαρχία των κρατικών αφηγημάτων τους.  Πολύ συχνά δεν ξέρουμε πού βρίσκεται η αλήθεια. Και αυτή η αβεβαιότητα είναι διαβρωτική. Είναι καρκινογόνα. Διαλύει την εμπιστοσύνη ακόμη και προς τους θεσμούς. Υπονομεύει τη δημοκρατία και κάνει τη διπλωματία όλο και πιο εύθραυστη. Τα επόμενα χρόνια, το πρόβλημα αυτό θα ενταθεί σε βιομηχανική κλίμακα, με συνέπειες που ακόμη δεν μπορούμε να κατανοήσουμε.

Τα ζώα στη «Φάρμα των Ζώων» εξεγείρονται εναντίον των ανθρώπων αφεντικών στο όνομα της ελευθερίας, μόνο και μόνο για να βρεθούν υπό νέα τυραννία. Η ιστορία βρίθει από επαναστάσεις που «έφαγαν τα παιδιά τους», όπως τον μυθικό Κρόνο: η γαλλική επανάσταση που κατρακύλησε από την ελευθερία στην τρομοκρατία· η ρωσική επανάσταση που υποσχέθηκε ισότητα αλλά γέννησε τα γκουλάγκ· η διαψευσμένη ελευθερία της αραβικής άνοιξης. Ο κύκλος είναι γνώριμος: ιδεαλισμός που ακολουθείται από προδοσία. Ελπίδα που αφανίζεται από την τυραννία.

Η γλώσσα διαφθείρεται. Το «τέσσερα πόδια είναι καλό, δύο πόδια είναι κακό» γίνεται «τέσσερα πόδια είναι καλό, δύο πόδια καλύτερο». Οι λέξεις στρεβλώνονται μέχρι να σημαίνουν το αντίθετό τους.

Τεχνάσματα αντικαθιστούν την ουσία

Σήμερα, συνθήματα, επικοινωνιακά τεχνάσματα και ευφημισμοί συχνά αντικαθιστούν την ουσία, τόσο στην πολιτική, αλλά και στη διπλωματία και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ο Όργουελ μας έδωσε το λεξιλόγιο γι’ αυτό: «διπλή γλώσσα» (double talk)  και «διπλή σκέψη» (double think).  Αυτά παραμένουν σταθερά της εποχής μας, όπου οι ηγέτες λένε το ένα και πράττουν το άλλο, και όπου αντιφατικές ιδέες συνυπάρχουν στο μυαλό των ανθρώπων μέσα από την επανάληψη, την χειραγώγηση και τον αδιάκοπο καταιγισμό θορύβου των μέσων ενημέρωσης.  Έχουμε μια ενορχηστρωμένη σύγχυση από πρόθεση.

Αλλά ο Όργουελ προειδοποίησε επίσης ότι η διαφθορά των λέξεων οδηγεί στη διαφθορά της ιστορίας και της δημοκρατίας. Όπως έγραψε στο «1984»: «Όποιος ελέγχει το παρελθόν, ελέγχει το μέλλον. Όποιος ελέγχει το παρόν, ελέγχει το παρελθόν». Η διαπίστωση αυτή δεν θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρη σήμερα, όταν η ιστορία ξαναγράφεται, τα αρχεία παραποιούνται και τα γεγονότα υποβάλλονται σε επιβεβλημένη αμνησία.

Γι’ αυτό η «Φάρμα των Ζώων» και το «1984» πρέπει να διαβάζονται μαζί. Το πρώτο δραματοποιεί την προδοσία των επαναστάσεων· το δεύτερο αποκαλύπτει τον μηχανισμό του απόλυτου ελέγχου: καθολική επιτήρηση, λογοκρισία, εξαφάνιση της αλήθειας. Μαζί αποτελούν τις δίδυμες προειδοποιήσεις του Όργουελ: προειδοποιήσεις για το πώς χάνεται η ελευθερία, είτε μέσω της προδοσίας των ιδανικών είτε μέσω της εξάλειψης της πραγματικότητας.

Στον πυρήνα αυτής της εξάλειψης, βρίσκεται η επίθεση στις πιο απλές αλήθειες. Όπως υπογραμμίζει ο Γουίνστον Σμιθ στο «1984»: «Η ελευθερία είναι να λες ότι δύο και δύο κάνουν τέσσερα. Αν αυτό παραχωρηθεί, όλα τ’ άλλα ακολουθούν». Όταν καθεστώτα τολμούν να αρνηθούν ακόμη κι αυτό – όταν διακηρύσσουν πως 2+2=5 και απαιτούν υπακοή – τότε διαβαίνουν τον Ρουβίκωνα. Δεν έχουμε απλά την χειραγώγηση των γεγονότων. Έχουμε τον  ευνουχισμό της ίδιας της πραγματικότητας. Όταν η αλήθεια μπορεί να καμφθεί κατά βούληση, τίποτε δεν είναι ασφαλές ούτε ο νόμος, ούτε η δικαιοσύνη, ούτε η δημοκρατία, ούτε η διπλωματία, ούτε η συνείδηση.

Η πολιτική αρχίζει από το λόγο

Ο Όργουελ κατανοούσε γιατί συμβαίνει αυτό: η πολιτική αρχίζει με τον λόγο.  Ο τρόπος που μιλάμε είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Στο «Η Πολιτική και η Αγγγλική Γλώσσα», υποστήριξε ότι η πολιτική γλώσσα έχει σχεδιαστεί «για να κάνει τα ψέματα να ακούγονται αληθινά και τους φόνους σεβαστούς…». Αυτό το δοκίμιο παραμένει ανάγνωσμα απαραίτητο για όποιον θέλει να κατανοήσει τόσο το παρελθόν όσο και την πολιτική του σήμερα.

Μετά από τέσσερις δεκαετίες  επαγγελματικής ενασχόλησης μου με τη διπλωματία, γνωρίζω πόσο οι αφηγήσεις μπορούν να διαμορφώσουν πραγματικότητες. Στις διεθνείς σχέσεις η αντίληψη για τα γεγονότα συχνά υπερτερεί των πραγματικών γεγονότων. Αυτό που ορίζεται ως πραγματικό, αποκτά πραγματικές συνέπειες. Ένα ψέμα —ή μισή αλήθεια που είναι επίσης ψέμα— όταν επαναλαμβάνεται με αυτοπεποίθηση, δεν κυκλοφορεί απλώς, αλλά ριζώνει στις συνειδήσεις. Και μόλις ριζώσει, καθοδηγεί πολιτικές, τροφοδοτεί συγκρούσεις και παραχαράσσει την ιστορία. Ο Όργουελ μας θυμίζει ότι η εγρήγορση δεν είναι προαιρετική. Είναι το τίμημα της ελευθερίας και της δημοκρατίας.

Το έργο του Όργουελ μας διδάσκει επίσης ταπεινότητα. Οι επαναστάσεις —πολιτικές, τεχνολογικές, ακόμη και πολιτισμικές— φέρουν μέσα τους τον σπόρο της απογοήτευσης. Η απάντηση δεν είναι η παραίτηση, αλλά η αντίσταση. Η αμφισβήτηση της εξουσίας, η αποκάλυψη της χειραγώγησης, η υπεράσπιση της αλήθειας.

Όπως είπε ο ίδιος: «Η ελευθερία είναι το δικαίωμα να λες στους ανθρώπους αυτά που δεν θέλουν να ακούσουν». Αυτό το δικαίωμα δεν είναι δευτερεύον. Είναι το θεμέλιο όλων των άλλων.

Η μεγαλοφυΐα του Όργουελ  δεν βρισκόταν στην πολυπλοκότητα αλλά στην καθαρότητα του λόγου του. Η γραφή του ήταν απλή. Το ηθικό του όραμα αδιαπραγμάτευτο. Έλεγε ότι η πολιτική γλώσσα πρέπει να είναι «καθαρή σαν το τζάμι του παραθύρου». Σε μια εποχή σκόπιμης συσκότισης, προπαγάνδας, ομίχλης και κακοφωνίας, αυτή η καθαρότητα αποτελεί πράξη αντίστασης.

Τα συνθήματά του από το «1984»—«Ο πόλεμος είναι ειρήνη. Η ελευθερία είναι σκλαβιά. Η άγνοια είναι δύναμη»— δεν ήταν απλώς δυστοπική σάτιρα. Ήταν η διάγνωση του τρόπου της λειτουργίας της ολοκληρωτικής λογικής. Και εξακολουθούν να αντηχούν μέχρι σήμερα.

Ογδόντα χρόνια μετά, η «Φάρμα των Ζώων» παραμένει τρομακτικά επίκαιρη. Μας δείχνει ότι η ελευθερία και η δημοκρατία μπορούν να χαθούν όχι μόνο με τη βία αλλά και με τη σταδιακή διάβρωση της αλήθειας. Μας προειδοποιεί ότι τα ιδανικά και οι αξίες, αν δεν υπερασπιστούν, μπορούν να μετατραπούν διατροφικά σε όργανα ελέγχου.

Ο Όργουελ μας άφησε όχι μόνο βιβλία, αλλά και ένα εργαλείο: έναν καθρέφτη. Μας χάρισε διαχρονικά κλασικά έργα, πάντοτε επίκαιρα, αληθινά ορόσημα πολιτικού στοχασμού. Το πώς τα ερμηνεύουμε εξαρτάται από εμάς. Και το πώς θα ενεργήσουμε, με βάση την ερμηνεία που τους δίνουμε, θα καθορίσει αν η αλήθεια, η ελευθερία και η δημοκρατία θα αντέξουν.

*Πρέσβης επί τιμή. Ανώτερος Ερευνητικός Συνεργάτης, Κέντρο Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας