Το ζήτημα της αποστρατικοποίησης των νησιών του Αιγαίου επανάφερε για άλλη μια φορά η Τουρκία. Με πρόσφατη επιστολή της προς τον ΟΗΕ, παραμονές του 63ου γύρου των διερευνητικών επαφών μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας, στην Άγκυρα, η τουρκική κυβέρνηση μέσω του μόνιμου αντιπροσώπου της στον Οργανισμό, Φεριντούν Σινιρλίογλου, ζήτησε για άλλη μια φορά, την αποστρατικοποίηση των νησιών του Αιγαίου.
Φυσικά το ζήτημα της αποστρατικοποίησης των νησιών του Αιγαίου δεν είναι κάτι καινούργιο, καθώς μετρά δεκαετίες πίσω, ωστόσο λόγω της περιπλοκότητας του πολλές φορές καθίσταται δυσνόητο.
Μιλώντας στον «Φ» ο διεθνολόγος Δρ Ζήνωνας Τζιάρρας κάνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή στο ζήτημα και εξηγεί γιατί η Τουρκία εμμένει στην απαίτηση για αποστρατικοποίηση των νησιών του Αιγαίου. Παράλληλα απαντά στο ερώτημα εάν μπορεί να βρεθεί χρυσή τομή μεταξύ Ελλάδας – Τουρκίας.
-Πόσα χρόνια μετρά η διαμάχη μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας στο ζήτημα των νησιών του Αιγαίου. Ποια είναι τα δικαιώματα της Ελλάδας και ποια της Τουρκίας στο Αιγαίο;
Το ζήτημα της αποστρατιωτικοποίησης είναι αρκετά περίπλοκο, έχει μεγάλη ιστορία και βρίσκεται φυσικά σε εκκρεμότητα. Εν συντομία, με τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923) και των Παρισίων (1947) επιβάλλεται σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου η μερική ή ολική αποστρατιωτικοποίηση. Τα πρώτα παράπονα προκύπτουν στα μέσα με τέλη της δεκαετίας του 1960 όταν η Τουρκία υποστήριξε πως η Ελλάδα έστειλε στρατιωτικό προσωπικό στη Ρόδο και την Κω κατά παράβαση του καθεστώτος της αποστρατικοποίησης, κάτι το οποίο η Αθήνα απέρριψε. Αργότερα, η Ελλάδα προτείνει τη Λήμνο ως ΝΑΤΟϊκή βάση. Η Τουρκία αντέδρασε, θεωρώντας ότι το νησί έπρεπε να παραμείνει αποστρατιωτικοποιημένο. Η θέση της Ελλάδας είναι ότι, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά κάποια νησιά που βρίσκονται κοντά στα Στενά (όπως η Λήμνος και η Σαμοθράκη), η Συνθήκη της Λωζάνης έχει αντικατασταθεί από τη Συνθήκη του Μοντρέ (1936) και ως εκ τούτου, δεν υπάρχουν περιορισμοί στο θέμα της στρατιωτικοποίησης.
Τα πράγματα επιδεινώθηκαν δραματικά, όπως ήταν λογικό, μετά την τουρκική εισβολή του 1974, η οποία δημιούργησε σαφείς αντιλήψεις ανασφάλειας και απειλής στην Ελλάδα, η οποία ανησυχούσε για την ασφάλεια του Αιγαίου. Έτσι προέβη στη στρατιωτικοποίηση των νησιών χωρίς να το κρύβει, στηρίζοντας όμως την απόφασή της στο δικαίωμα που παραχωρεί ο καταστατικός χάρτης των Ηνωμένων Εθνών σχετικά με την άμυνα της εθνικής κυριαρχίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι η δημιουργία της 4ης Στρατιάς του τουρκικού στρατού τον Ιούλιο του 1974, που περιλάμβανε στους στρατιωτικούς της σχεδιασμούς το Αιγαίο, έπαιξε βασικό ρόλο στις ελληνικές ανησυχίες. Άρα η Ελλάδα θεωρεί νόμιμη την παραβίαση του καθεστώτος της αποστρατιωτικοποίησης υπό το φως των συνθηκών που έχει να αντιμετωπίσει, ενώ η Τουρκία επιμένει ότι η παραβίαση της Ελλάδας είναι αδικαιολόγητη και την καθιστά αναθεωρητική και επικίνδυνη δύναμη. Επιπλέον, η Τουρκία υποστηρίζει ότι στο παρελθόν συμφώνησε να περάσουν τα εν λόγω νησιά στην ελληνική κυριαρχία υπό την προϋπόθεση ότι θα παρέμεναν αποστρατιωτικοποιημένα.
-Γιατί η Τουρκία ζητεί ξανά και ξανά την αποστρατικοποίηση των νησιών του Αιγαίου;
Η Τουρκία από τη δεκαετία του 1960 δεν σταμάτησε ποτέ να ζητά την αποστρατιωτικοποίηση των νησιών του Αιγαίου. Πρόκειται για μια πάγια και αμετάκλητη θέση και πολιτική, η οποία όμως επανέρχεται κατά διαστήματα αναλόγως των θετικών ή αρνητικών δυναμικών που υπάρχουν στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Αν και η θέση αυτή δεν εγκαταλείπεται, δεν αναφέρεται τόσο συχνά ή με τόσο μεγάλη έμφαση όταν υπάρχει σχετική ηρεμία και σταθερότητα στις διμερείς σχέσεις. Στην περίοδο των τελευταίων χρόνων που διανύουμε, η Άγκυρα έχει αυξήσει την πίεση σε όλα τα επίπεδα – στο πολιτικό, στρατιωτικό, διπλωματικό, νομικό, κ.α. Η αποστρατιωτικοποίηση εμπίπτει σε αυτό το πλαίσιο και πρέπει φυσικά να ιδωθεί σε συνάρτηση με τις άλλες διεκδικήσεις της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο και το Αιγαίο. Τέλος, πρέπει να θεωρείται δεδομένο ότι η στρατιωτικοποίηση των νήσων επηρεάζει σημαντικά την ισορροπία δυνάμεων στο Αιγαίο. Συνεπώς, από την πλευρά της Άγκυρας, η εφαρμογή της αποστρατιωτικοποίησης είναι αναγκαία για το μέλλον της τουρκικής στρατηγικής στην ευρύτερη περιοχή.
-Που αποσκοπεί η επιστολή της Τουρκίας στον ΟΗΕ τη δεδομένη χρονική στιγμή;
Η πρόσφατη επιστολή της Τουρκίας στον ΟΗΕ αποσκοπεί ακριβώς στο να επαναφέρει τις πάγιές της διεκδικήσεις, κάνοντας λόγο για το παράνομο της στρατιωτικοποίησης των νήσων και αμφισβητώντας ταυτόχρονα την κυριαρχία τους – επί τη βάση της διασύνδεσης στρατιωτικοποίησης και κυριαρχίας. Η Τουρκία ακολουθεί μια πολυεπίπεδη στρατηγική έναντι της Ελλάδας κατά την οποία επιδιώκει συνεχώς τη διασύνδεση διαφόρων ζητημάτων που την ενδιαφέρουν. Η έμφαση στην αποστρατιωτικοποίηση έρχεται σε μια συγκυρία όπου το θέμα των θαλασσίων ζωνών είναι έντονα στο προσκήνιο με την έκνομη κινητικότητα της Άγκυρας στην Ανατολική Μεσόγειο και τους νέους γύρους διερευνητικών επαφών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Πρόκειται, λοιπόν, για μια προσέγγιση που διασυνδέει το γεωστρατηγικό επίπεδο με το διαπραγματευτικό και χρησιμοποιεί τη χρήση ισχύος συμπληρωματικά της διπλωματίας. Η αμφισβήτηση της κυριαρχίας των νήσων μέσω του επιχειρήματος για την αποστρατιωτικοποίηση έχει εμφανείς προεκτάσεις αναφορικά με το δικαίωμα των νησιών σε υφαλοκρηπίδα, ΑΟΖ, αλλά και χωρικά ύδατα.
-Μπορεί με κάποιο τρόπο να βρεθεί η χρυσή τομή;
Χρυσή τομή στο συγκεκριμένο θέμα δεν μπορεί να βρεθεί όσο οι δύο χώρες αντιμετωπίζουν θεμελιώδη διμερή προβλήματα. Πιθανότερο θα ήτανε να λυθεί πρώτα το ζήτημα των θαλασσίων ζωνών ή να πακετοποιηθούν κάποια στιγμή τα θέματα, παρά να επιλυθεί το ζήτημα της αποστρατιωτικοποίησης απομονωμένα. Ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη ότι το θέμα αυτό είναι συνδεδεμένο με την εθνική ασφάλεια και τον γεωπολιτικό ανταγωνισμό μεταξύ των δύο χωρών (περιλαμβανομένου του στρατιωτικού ισοζυγίου δυνάμενων). Οι θέσεις των δύο μερών είναι εκ διαμέτρου αντίθετες και μόνο μέσα από μια σταδιακή διαδικασία διαλόγου, που θα αποκλιμακώσει την κρίση και θα αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη, μπορεί να υπάρξουν θετικά βήματα στο θέμα της αποστρατιωτικοποίησης και όχι μόνον. Αυτό φυσικά προϋποθέτει τον μετριασμό της εμπρηστικής ρητορικής, αλλά και τον περιορισμό των τουρκικών αναθεωρητικών κινήσεων.
-Τι προσφέρει η εκμετάλλευση των νησιών του Αιγαίου;
Τα νησιά του Αιγαίου έχουν σημαντική οικονομική και γεωστρατηγική αξία για τον έλεγχο και την άσκηση επιρροής στην περιοχή που περιλαμβάνει τις θαλάσσιες εμπορικές οδούς, τον τουρισμό, την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων (π.χ. πιθανούς υδρογονάνθρακες και αλιεία) και τη στρατιωτική ασφάλεια. Όλα τα ανωτέρω εμπίπτουν αυτή τη στιγμή σε ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Δηλαδή, η δυνατότητα μιας εκ των δύο χωρών να έχει μια τέτοια επιρροή στο Αιγαίο θεωρείται ότι είναι εξ ορισμού σε κόστος της άλλης. Αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο στην τουρκική πλευρά, η οποία θεωρεί ότι αδικείται στα θέματα του Αιγαίου και ότι νομιμοποιείται να προβαίνει σε αναθεωρητικές κινήσεις για να επιβάλει τις διεκδικήσεις της.
***Δρ. Ζήνωνας Τζιάρρας, Συν-ιδρυτής του Geopolitical Cyprus. Συγγραφέας του βιβλίου Διεθνής Πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο.
