Φοινιτζιές, τρώκτες, νομίσματα, βάγια… και η γοητεία της γλώσσας μας

Με αφορμή το αγαπημένο φοινικόδασος της Λεύκας, γοητευμένη από τον πλούτο της γλώσσας μας, την ετυμολογία, τη μυθολογία, αλλά και την ιστορία, βγήκα σε αναζήτηση τούτης της παρεξηγημένης λέξης που φέρνει στο άκουσμά της κάθε άλλο παρά μια γλυκιά γεύση.

Επιλέγω συνειδητά την κυπριακή διάλεκτο στον τίτλο γιατί φοβήθηκα ότι αν έγραφα Φοίνικες, αλλού θα πήγαινε το μυαλό σας. Όχι πως δεν υπάρχουν και εκείνοι! Είχαμε, έχουμε και θα έχουμε εις το διηνεκές.

Στην κατεχόμενη Λεύκα σήμερα οι συμπατριώτες μας στήνουν πανηγύρι γύρω από τούτο το γοητευτικό και μυθικό δέντρο, αλλά κυρίως γύρω από τους υπέροχους καρπούς του! Με αφορμή λοιπόν το αγαπημένο φοινικόδασος της Λεύκας, γοητευμένη από τον πλούτο της γλώσσας μας, την ετυμολογία, τη μυθολογία, αλλά και την ιστορία, βγήκα σε αναζήτηση τούτης της παρεξηγημένης λέξης που φέρνει στο άκουσμά της κάθε άλλο παρά μια γλυκιά γεύση. Διδακτικό λοιπόν και περίπλοκο -όπως όλα- το σημερινό κυριακάτικο, και αμαρτία ξομολογημένη ένα φοινικωτό φέρνει τα πάνω κάτω!

Στην ελληνική γλώσσα η λέξη Φοίνιξ και το ομώνυμο φυτό, ο φοίνικας, οφείλει το όνομα του στο χρώμα που βγάζουν οι καρποί του1. Προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη φοινός που σημαίνει πορφυρός, ο αιματόχροος, αυτός που έχει χρώμα φλόγας ή πυράς, ο πυρρόχρους! «Φοινίκια» ονόμαζαν στο Βυζάντιο τα μελομακάρονα, επειδή είχαν κοκκινωπό χρώμα. «Φοινικωτά» τα δικά μας… Όταν επιμένω να λέω ότι είναι η διάρκεια της ιστορίας μας που μας σώζει, ορίστε τρανή απόδειξη.

Φοίνικας όμως είναι και ο κάτοικος της αρχαίας Φοινίκης, φημισμένη για το εμπορικό της δαιμόνιο και για τα θαλάσσια επιτεύγματά της! Δεν ξεχνάμε το Ομηρικό « Φοῖνιξ ἦλθεν ἀνὴρ ἀπατήλια εἰδώς, τρώκτης», δηλαδή άνδρας ήλθε από τη Φοινίκη, δολοπλόκος, κορμί χαμένο2… ή ακόμη το «ὠνὴν ἔθου καὶ πρᾶσιν, ὡς Φοῖνιξ ἀνήρ, Σιδώνιος κάπηλος», δηλαδή αγόρασες και πώλησες ως Φοίνικας, και Σιδώνιος έμπορος [συνώνυμο με κάπηλος!] που αποδίδεται στον Σοφοκλή. Ο Αριστοτέλης λέει ότι τους ονόμασαν «Φοίνικες» γιατί σκότωναν ό,τι βρίσκαν μπροστά τους.

Έχουμε καμπόσους, ο Φοίνικας ο Κολοφώνιος, ο Φοίνικας ο Θηβαίος, πιο γνωστός είναι ο Φοίνικας ο Θεσσαλός που ήταν σύμβουλος και παιδαγωγός του Αχιλλέα. Γνωστότερος όμως Φοίνικας είναι γιος του Αγήνορος (άγαν + ανήρ) και της Τηλέφασσας (τηλέ + φαίνω) και εγγονός του Ποσειδώνα. «Ἀγήνωρ δέ, παραγενόμενος εἰς Φοινίκην, γαμεῖ Τηλέφασσαν και τεκνοῖ θυγατέρα μέν Εὐρώπην, παῖδας δέ Κάδμον καί Φοίνικα καί Κίλικα»3. Δηλαδή, ο Αγήνορας [ο Αργείος], όταν φθάνει στη Φοινίκη, νυμφεύεται την Τηλέφασσα και αποκτάει θυγατέρα την Ευρώπη, (η ομώνυμη ήπειρος) και τρία άρρενα τέκνα, τον Κάδμο, τον Φοίνικα και τον Κίλικα (η Κιλικία).

Στην αρχαία Ελλάδα το δέντρο ήταν σύμβολο του αθλητισμού και της δόξας που αποκτούν οι νικητές στους αγώνες. Ο φοίνικας έχει ωραίο παράστημα (ευθυτενή, λιγνό και ψηλό κορμό), ως πρέπει να έχει ο αθλητής, δεν αποβάλει τα φύλλα του ακόμη και αν ξεραθούν, ως πρέπει να κάνει η πολιτεία ή η κοινωνία για τα μέλη της, το ξύλο του κορμιού του δεν υποχωρεί στην πίεση, ως πρέπει να είναι και αυτό του αθλητή. Λέγεται ακόμη ότι η Λητώ γέννησε τον θεό Απόλλωνα στη Δήλο, κάτω από ένα φοινικόδεντρο.

Φοίνιξ είναι επίσης ονομασία νότιου-νοτιοανατολικού ανέμου, ο ευρόνοτος, ενώ οι «Φοίνισσαι», είναι τίτλος δραμάτων του Ευριπίδη και του Φρυνίχου.

Φοίνικας είναι και το μυθικό πουλί που καίγεται και αναγεννιέται από τις στάχτες του που αγκάλιασαν οι συνταγματαρχαίοι. Δεν είναι καν ελληνικό, αλλά το ιερό πουλί της αρχαίας Αιγύπτου που είχε εξαιρετική φωνή, μέχρι και ο Ήλιος σταματούσε το άρμα του για να την απολαύσει! Πίστευαν ότι ζει αιώνες, κι όταν ένιωθε ότι θα πεθάνει, έμπαινε σε φωτιά από αρωματικά φύλλα, για να αναγεννηθεί από τις στάχτες του. Βέβαια οι ως άνω την Ελλάδα έκαναν αποκαΐδια, και ευτυχώς για μας δεν ξαναγεννήθηκαν.

Ο Φοίνικας όμως ήταν και το πρώτο ασημένιο νόμισμα που χρησιμοποίησε το κράτος της σύγχρονης Ελλάδας. Το επέλεξε ο Καποδίστριας γιατί συμβολίζει την αναγέννηση της Ελλάδας. Λένε, ότι αγόρασε τις μηχανές κοπής νομισμάτων από τη Μάλτα και τις εγκατέστησε στο σπίτι του [για ευνόητους λόγους] το δε μέταλλο προερχόταν από τα λάφυρα της επανάστασης του 1821. Στη μία όψη του νομίσματος υπήρχε το μυθικό πουλί που αναγεννάται από τις στάχτες του, και στην άλλη η ονομαστική αξία περιβαλλόμενη από δάφνινο στεφάνι.

Έψαξα και τον συμβολισμό του Φοίνικα και σε άλλους πολιτισμούς. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έβλεπαν στη φοινικιά τον συμβολισμό της γονιμότητας, οι Σουμέριοι την αποκαλούν «το δέντρο του Καλού και του Κακού». Το δέντρο τιμάται από τους Εβραίους, του Χριστιανούς και τους Μουσουλμάνου ως σύμβολο δικαιοσύνης, τιμής και νίκης επί του θανάτου. Στη Βίβλο και στο Κοράνι το δέντρο αναφέρεται τουλάχιστον 20 φορές.

Στην είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα, οι πιστοί τον υποδέχτηκαν κρατώντας βάγια, τους νέους βλαστούς της φοινικιάς, τα οποία παίρνουν μετά οι νοικοκυρές και στολίζουν την είσοδο του σπιτιού τους ή το εικονοστάσι τους. Το Κοράνι αναφέρει ότι όταν η Παρθένος Μαρία ένιωσε τους πόνους της γέννας, πιάστηκε από μια κοντινή φοινικιά για να της δώσει δύναμη! Παρομοιάζει τον Προφήτη λέγοντας ότι είναι όπως ένα δέντρο κοντά σε ένα ρυάκι που προσφέρει τα φρούτα του και του οποίου τα φύλλα δεν ξεραίνονται. Αλλού λέει ότι οι δίκαιοι θ’ ανθήσουν όπως μια φοινικιά. Οι Μουσουλμάνοι μετά το προσκύνημα στη Μέκκα φέρνουν σπόρους φοινικιάς και φυτεύουν στα σπίτια τους. Στο Ραμαζάνι, μόλις γύρει ο ήλιος, το πρώτο γεύμα αποτελείται από φοινίκια και νερό για να προετοιμάσει το σώμα να δεχτεί όλα τα άλλα που θα ακολουθήσουν!

Από την πανέμορφη Λεύκα, το φοινικόδασος, τον ποταμό Σέτραχο, την Παναγία την Ατζεντού, σας εύχομαι μια καλή Κυριακή… με πολλά φοινίτζια και ολίγους Φοίνικες στην παρέα σας.