Οι Ηθικοί Φιλόσοφοι της αρχαιότητας δίδασκαν την εγκράτεια, την αυτάρκεια, την αποφυγή των απολαύσεων, υμνώντας τον έλεγχο του νου, εξυψώνοντας τη λογική στη θέση του άριστου οδηγού των ανθρώπινων πράξεων. Ως εκ τούτου, όταν ο Αριστοτέλης πραγματεύεται την ευδαιμονία στα Ηθικά Νικομάχεια, το τελευταίο που αναμένουμε είναι να μιλήσει για την ηδονή. Και μάλιστα με θετικό τρόπο. Η ηδονή, ο απολαυστικός βίος, με εξαίρεση την ηδονιστική σχολή του Αρίστιππου του Κυρηναίου, ουδέποτε κέρδισε την εκτίμηση των φιλοσόφων. Την ίδια τακτική ακολουθεί αρχικά και ο Αριστοτέλης, όταν στην αρχή του πρώτου βιβλίου των Ηθικών Νικομαχείων κάνει λόγο για τα τρία κυριότερα είδη της ζωής (απολαυστικός, πολιτικός και θεωρητικός βίος). Οι δουλοπρεπείς, λοιπόν, άνθρωποι (ανδραποδώδεις) προτιμούν τον βίο των ζώων (φαίνονται βοσκημάτων βίον προαιρούμενοι), δηλαδή τον «απολαυστικό βίο». Επίσης, πολλοί από τους ανθρώπους της εξουσίας ακολουθούν την ζωή των απολαύσεων και της ηδονής, παρουσιάζοντας τις ίδιες προτιμήσεις με τον Σαρδανάπαλο.
Η συλλήβδην καταδίκη όμως της ηδονής θα ανατραπεί στο τελευταίο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων. Η αλήθεια είναι ότι και στο έβδομο βιβλίο συναντούμε 4 κεφάλαια αφιερωμένα στην ηδονή (μερικοί μελετητές τα θεωρούν προσθήκη) αλλά στο 10ο βιβλίο είναι που επανέρχεται ο Αριστοτέλης στην εξέταση της ηδονής, κυρίως επειδή φαίνεται να είναι οικεία με την ανθρώπινη φύση (1172a20) . Ένας ισχυρός λόγος για τον οποίο ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι αξίζει να ασχοληθεί με την ηδονή σε σχέση με την ευδαιμονία είναι ότι σοβαροί άνθρωποι την είχαν περιλάβει στη θεωρία τους. Ο λόγος για τον Εύδοξο, τον αγαπημένο δάσκαλο του Αριστοτέλη, κατά την άφιξή του στην Ακαδημία. Ο Αριστοτέλης δεν κρύβει τον σεβασμό του απέναντι στον Εύδοξο, ο οποίος θεωρούσε την ηδονή αγαθό. Παρά ταύτα, εξομολογείται ότι αυτά που είπε ο Εύδοξος για την ηδονή ήταν πειστικά επειδή προέρχονταν από έναν άνθρωπο σώφρων, με ήθος, επομένως δεν ήταν φίλος της ηδονής, αλλά τα υποστήριζε στην πραγματικότητα.
Αυτό δίνει την αφορμή στον συγγραφέα των Ηθικών Νικομαχείων να μην προσπεράσει την ηδονή, χωρίς να την ερευνήσει. Μπορεί τα επιχειρήματα του Ευδόξου να καταρρίπτονται, αλλά το ίδιο γίνεται και με τα αντίθετα επιχειρήματα του Πλάτωνα. Οι δάσκαλοι του Σταγειρίτη φιλοσόφου, αλλά και το γεγονός ότι πολλοί προτιμούν την ηδονή, τον ηδύ βίο, τον οδηγούν να ερευνήσει την παρεξηγημένη έννοια των απολαύσεων. Γιατί να τις καταδικάζουμε; Μήπως μπορούμε να τις εντάξουμε στην ευδαιμονία; Εξάλλου, η ευδαιμονία απευθύνεται στον άνθρωπο της πόλεως, της πολιτείας, και όχι μόνο στον σοφό. Είναι επομένως όλες οι ηδονές ίδιες; Το να απολαμβάνουμε κάτι είναι κακό; Μήπως διαφέρουν οι ηδονές κατά το είδος, αναρωτιέται ο Σταγειρίτης: «Διότι άλλες προέρχονται από καλά και άλλες από αισχρά πράγματα, και δεν μπορεί κανείς να αισθανθεί [την ηδονή] του δικαίου, αν δεν είναι ο ίδιος δίκαιος ούτε του μουσικού αν δεν είναι μουσικός, το ίδιο συμβαίνει και με τις άλλες». (1173b28-32)
Οι ηδονές δεν είναι μόνο σωματικές, επομένως το γεγονός ότι ορισμένα πράγματα προσφέρουν ευχαρίστηση δεν είναι καταδικαστέο, καθώς θα προτιμούσαμε αυτές τις ηδονές (να έχουμε αναμνήσεις, να αποκτούμε γνώσεις, να κατέχουμε τις αρετές) ακόμη και αν δεν μας έδιναν καμία ευχαρίστηση. Αυτό σημαίνει ότι δεν είναι όλες οι ηδονές το ίδιο: «Ότι ούτε κάθε ηδονή είναι αγαθό ούτε κάθε ηδονή είναι επιθυμητή είναι λοιπόν φανερό, και ότι υπάρχουν μερικές που είναι επιθυμητές καθαυτές οι οποίες διαφέρουν από τις άλλες στο είδος και την προέλευση». (1174a8-10)
Η ευδαιμονία πρέπει να είναι συνυφασμένη με κάποια ηδονή. Αλλά η πιο ευχάριστη από όλες είναι αυτή που σχετίζεται με τη σοφία και κατά συνέπεια με τη Φιλοσοφία: «Διότι φαίνεται βέβαια ότι η Φιλοσοφία προσφέρει θαυμαστές ηδονές χάρη στην καθαρότητα και τη σταθερότητά της». (1177a25-26)
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Med High
nicolaidou.e@medhigh.com
