Μια συζήτηση με τη συγγραφέα, κριτικό και blogger Ρεζίν Ντεμπατί για τη φύση της εργασίας στην ψηφιακή εποχή.

Η διεθνής έκθεση υπό τον τίτλο «Working towards our own obsolescence» στο NeMe Arts Centre στη Λεμεσό εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους η οικονομία του Silicon Valley επηρεάζει τις συνθήκες εργασίας στην επονομαζόμενη «εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης». Η Βελγίδα επιμελήτρια –με έδρα το Τορίνο- επέλεξε έργα τα οποία με σαρκασμό και οξυδέρκεια εικάζουν ένα μέλλον που απαξιώνει το ανθρώπινο είδος. Η Ρεζίν Ντεμπατί έχει μεταξύ άλλων ιδρύσει το ιστολόγιο we-make-money-not-art.com, λαμβάνοντας 2 βραβεία Webby και τιμητικές αναφορές σε θεσμούς που ασχολούνται με καινοτόμες εργασίες στη διεπαφή επιστήμης, τεχνολογίας και τέχνης. Η Ντεμπατί διερευνά με τα γραπτά της τρόπους με τους οποίους καλλιτέχνες, χάκερ και σχεδιαστές χρησιμοποιούν την τεχνολογία ως μέσο για διεξοδική συζήτηση πάνω σ’ αυτά τα ζητήματα. Με αφορμή την έκθεση, είχαμε την ευκαιρία να συζητήσουμε μαζί της για τον ολοένα και πιο διαβρωμένο ρόλο του εργαζόμενου αλλά και την αξία που δημιουργούμε –ουσιαστικά αμισθί- μέσω της δραστηριότητάς μας στα κοινωνικά μέσα κι άλλες ηλεκτρονικές υπηρεσίες. Είναι όλα αυτά η πρώτη «γεύση» μιας επερχόμενης εποχής αντικατάστασής των ανθρώπων από τις μηχανές και μετασχηματισμού των εργασιακών συνθηκών; Μήπως ανοίγουμε μόνοι μας ολοταχώς τον δρόμο προς την ίδια μας την απαξίωση;

– Πώς εργαζόμαστε για την ίδια μας την απαξίωση; Προκειμένου να είναι αποτελεσματικές, οι τεχνητές νοημοσύνες πρέπει να τροφοδοτούνται με δεδομένα υψηλής ποιότητας, δεδομένα που ταξινομούνται κι επισημαίνονται με ακρίβεια. Οι αλγόριθμοι δεν μπορούν να το πετύχουν αυτό αυτόματα. Τουλάχιστον, όχι ακόμα. Οι άνθρωποι πρέπει να επέμβουν και να εκτελέσουν αυτή την κουραστική και μονότονη δουλειά. Ας αναλογιστούμε ότι ορισμένες φορές στο διαδίκτυο μάς ζητείται ν’ αποδείξουμε ότι δεν είμαστε ρομπότ. Είναι εύκολο για εμάς και δεν μας απασχολεί ιδιαίτερα, αλλά αυτές οι απλές κινήσεις με κλικ σε φωτογραφίες με οδηγίες δεν είναι παρά εκπαιδευτικοί αλγόριθμοι τους οποίους τα αυτόνομα αυτοκίνητα θα χρησιμοποιούν ή χρησιμοποιούν ήδη. Τα διδάσκουμε άτυπα ν’ αναγνωρίζουν τα σήματα κυκλοφορίας και τους πιθανούς κινδύνους. Και το κάνουμε δωρεάν.

– Πιστεύεις ότι μια μέρα τα μηχανήματα θα είναι τόσο καλά εκπαιδευμένα που δεν θα μας χρειάζονται και θα είμαστε ξεπερασμένοι; Τα ρομπότ, τα bots, οι αλγόριθμοι μπορούν ήδη να κάνουν αυτό που μόνο οι άνθρωποι μπορούσαν να κάνουν στο παρελθόν: να γράψουν αθλητικές αναφορές, να εμπορευτούν σε χρηματοπιστωτικές αγορές, να παίξουν σκάκι, να υποβάλουν για μας προσφορές στο eBay, να συνθέσουν μουσική, να τραβήξουν φωτογραφίες. Υπονομεύοντας έτσι τα δικαιώματα των εργαζομένων και τα δίκτυα κοινωνικής ασφάλειας. Ίσως μια μέρα δεν θα μας χρειάζονται για να προτείνουν τοπικά εστιατόρια ή να εντοπίσουν προσβλητικό περιεχόμενο στο Facebook. Ενδεχομένως να είμαι αφελής, αλλά πιστεύω ότι οι άνθρωποι δεν θα ξεπεραστούν, θα είναι σε θέση να επανεφεύρουν τον εαυτό τους και να προσαρμοστούν. Άλλωστε, κάποιοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι νέα δεδομένα θα εμφανίζονται πάντα κι ότι τα αλγοριθμικά αποτελέσματα θα πρέπει πάντα να επαληθεύονται από τον άνθρωπο.

 

– Πώς η οικονομία της Silicon Valley επηρεάζει τις συνθήκες εργασίας; Η ψηφιακή τεχνολογία έχει ανοίξει την πόρτα σε νέους τύπους εργασίας που παγιδεύουν τους εργαζόμενους σε μια ζωή επανάληψης. Σκεφτείτε τους συντονιστές περιεχομένου στο Facebook ή σε άλλες μεγάλες εταιρείες, οι οποίοι ξοδεύουν τη ζωή τους λογοκρίνοντας εικόνες και κείμενα που είναι ανάρμοστα· τους περιβόητους τηλεκατευθυνόμενους «συνεργάτες» στις αποθήκες της Amazon οι οποίοι φορούν βραχιόλια που τους επιτηρούν και τους καθοδηγούν για να είναι όσο το δυνατόν πιο αποδοτικοί, μέχρις ότου μια μέρα ν’ αντικατασταθούν πλήρως από ρομπότ· ή τις νεαρές γυναίκες που ξοδεύουν τον χρόνο τους να τοποθετούν ετικέτες δεδομένων σε εικόνες και ήχο ώστε να εκπαιδεύσουν την τεχνητή νοημοσύνη πίσω από οικιακά ρομπότ, κ.λπ. Κακοπληρώνονται για μια δουλειά που αν μη τι άλλο μουδιάζει το μυαλό. Σε περιπτώσεις όπως η εποπτεία περιεχομένου στα κοινωνικά μέσα, οι εργασίες που εκτελούνται είναι υπερβολικά αγχωτικές και τραυματικές. Αξίζει να σημειωθεί επίσης ότι οι άνθρωποι αυτοί είναι «αόρατοι». Πολλοί από εμάς φτάσαμε να πιστεύουμε ότι οι αλγόριθμοι είναι αρκετά έξυπνοι να διαχειριστούν ή να αναγνωρίσουν εικόνες. Οι άνθρωποι κάνουν τη διανοητική εργασία, είναι αυτό που ο Τζεφ Μπέζος αποκαλεί «τεχνητή τεχνητή νοημοσύνη». Μου αρέσει επίσης ο όρος «Potemkin AI».

– Διατηρούν, δηλαδή, τη χρησιμότητά τους… Το έργο αυτών των ανθρώπων είναι ελάχιστα αναγνωρισμένο. Ωστόσο, είναι ζωτικής σημασίας. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, οι πλατφόρμες κοινωνικών μέσων έστειλαν τους εργαζόμενους στο σπίτι – συμπεριλαμβανομένων δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων που ήταν επιφορτισμένοι με την απομάκρυνση μισητικού, παράνομου ή άσεμνου περιεχομένου. Αντικαταστάθηκαν από αλγόριθμους. Το πείραμα απέτυχε οικτρά. Δεν είναι μόνο η Σίλικον Βάλεϊ, συμβαίνει και στο άλλο σημείο του πλανήτη που βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της εξέλιξης της Τεχνητής Νοημοσύνης: την Κίνα.

– Δεν είναι η «οικονομία της προσοχής» που καθορίζει αυτήν την περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας; Πιστεύω ότι είναι η ολοένα και πιο ανεξέλεγκτη βιοποικιλότητα και οι κλιματικές κρίσεις που καθορίζουν αυτήν την περίοδο κι όχι η οικονομία της προσοχής. Τουλάχιστον αυτό είναι που με κρατά εμένα ξύπνια τη νύχτα. 

– Το να ξοδεύεις τόσο δημιουργικό χρόνο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι κατά κάποιον τρόπο σαν να δουλεύεις γι’ αυτά δωρεάν; Ναι, οι ειδικοί έχουν καταδείξει εδώ και καιρό το πώς η σπατάλη χρόνου στα ΜΚΔ μπορεί να αποφέρει κέρδος για τις πλατφόρμες. Κάθε φορά που ανεβάζουμε περιεχόμενο στο διαδίκτυο, κάθε φορά που αξιολογούμε ένα εστιατόριο στο tripadvisor, κάθε φορά που κάνουμε απλές κινήσεις, όπως τα κλικ, τα like ή τα retweet, παράγουμε απλήρωτη εργασία («δωρεάν μόχθο»). Η νομοθεσία δεν το αναγνωρίζει ως εργασία, οι πλατφόρμες δεν το ονομάζουν εργασία, τα συνδικάτα δεν το αποκαλούν εργασία, ούτε οι ίδιοι οι παραγωγοί περιεχομένου (δηλαδή, εμείς!) δεν το αποκαλούν εργασία. Εκτός ίσως όταν οι παραγωγοί περιεχομένου είναι αυτό που αποκαλούμε «influencers».

– Άρα, δεν απολαμβάνουμε δωρεάν υπηρεσίες. Στην ουσία τις παρέχουμε… Οι περισσότεροι είμαστε και χαρούμενοι που απολαμβάνουμε μια «δωρεάν υπηρεσία» για να μοιραστούμε τις φωτογραφίες του πάρτι μας. Ωστόσο, παράγουμε αξία από την οποία επωφελούνται οι πλατφόρμες. Στις περισσότερες πλατφόρμες η εργασία παραμένει απλήρωτη. Η «ελεύθερη χρήση» πολλών πλατφορμών καθίσταται δυνατή με τη δημιουργία εσόδων από τη διαδικτυακή μας δραστηριότητα. Νέα επιχειρηματικά μοντέλα βασισμένα στην εξόρυξη δεδομένων εκμεταλλεύονται τα προσωπικά μας δεδομένα για σκοπούς μάρκετινγκ. Αυτό συνεπάγεται πολλών ειδών προβληματισμούς σχετικά με το απόρρητο και την ασφάλεια.

– Πώς η έκθεση «Working towards our own obsolescence» συμβάλλει σ’ αυτή τη συζήτηση; Κάποια έργα προσκαλούν τους επισκέπτες να προβληματιστούν σχετικά μ’ αυτή τη μορφή εκμετάλλευσης δεδομένων, ή σχετικά με τα δικαιώματα των εργαζομένων και την ίδια τη φύση της εργασίας στην ψηφιακή εποχή. Αντλώντας ιδέες από τη φεμινιστική εκστρατεία της δεκαετίας του 1970 με σλόγκαν «Wages for housework» (Μισθοί για την οικιακή εργασία) που αξίωνε κριτική εξέταση των σχέσεων μεταξύ του καπιταλισμού, των τάξεων και της συναισθηματικής εργασίας εντός κι εκτός σπιτιού, ο ιστότοπος- μανιφέστο της Laurel Ptak «Wages for Facebook» εξετάζει πώς εκτυλίσσονται οι σχέσεις μεταξύ του καπιταλισμού, των τάξεων και της συναισθηματικής εργασίας στο σημερινό πλαίσιο των ΜΚΔ. Μια άλλη πρόταση, το «Data Union Fork» της Λαρίσα Μπλάζιτς, επιχειρεί ν’ αναπτύξει μια συλλογική απάντηση στις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές επιπτώσεις της μαζικής κλίμακας συλλογής δεδομένων και να αξιοποιήσει πλήρως την αξία αυτών των δεδομένων. Μέσα από αφίσες, εργαστήρια και συζητήσεις, η δουλειά της θέτει ερωτήματα όπως: «Τι σημαίνει να απεργείς στον ψηφιακό τομέα» ή «πώς μπορούν οι πολίτες να κινητοποιηθούν και να οργανωθούν για συλλογική δράση;» 

 

– Πόσο απέχουμε από το σημείο χωρίς επιστροφή; Προσωπικά, δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι η ανθρωπότητα θα ξεπεραστεί μια μέρα. Μερικοί άνθρωποι, όμως, θα αισθάνονται άχρηστοι. Ο Γιουβάλ Χαράρι κάνει λόγο για μια επερχόμενη «άχρηστη τάξη». Εντούτοις, θα υπάρχει πάντα εργασία που δεν θα μπορεί να μεταβιβαστεί στις μηχανές. Φανταστείτε πόσο πιο δυσάρεστη θα ήταν η πανδημία εάν όλοι οι νοσηλευτές, οι ταμίες των υπεραγορών και οι εργαζόμενοι στις υπηρεσίες φροντίδας ήταν μηχανές. Πόσο πιο απομονωμένοι και αποξενωμένοι θα νιώθαμε. Επίσης, θα συνεχίσουμε να χρειαζόμαστε ανθρώπους να ελέγχουν ότι οι μηχανές λειτουργούν σωστά. Ότι λ.χ. θα καταλάβουν την ειρωνεία σ’ ένα μεταφρασμένο κείμενο. Ή ότι τα αποτελέσματα που προτείνουν δεν παραποιούνται από προκαταλήψεις.

Αν δεν δουλεύουμε με τον ίδιο τρόπο ή την ίδια έννοια με την οποία δουλεύαμε για αιώνες και χιλιετίες, σημαίνει απαραίτητα ότι η ύπαρξή μας καθίσταται πιο μάταιη; Ίσως βρούμε νέους τρόπους να κάνουμε τη ζωή μας ουσιαστική. Ίσως η εργασία να μην είναι αυτό που θα μας καθορίζει πλέον. Είναι αυτό τόσο κακό για τους περισσότερους ανθρώπους; Δεν έχω απάντηση σ’ αυτό.

Πώς η έκθεση διερευνά το ενδεχόμενο εξαφάνισης της ανθρώπινης εργασίας; Αρκετά έργα στην έκθεση διερευνούν αυτό το ενδεχόμενο. Το «Welcome to Erewhon» από τους καλλιτέχνες Στεφάν Ντεγκουτέν και Γκουενόλα Γουάγκον και τον φιλόσοφο Πιέρ Κασού- Νογκές παραπέμπει σε μια ουτοπική κοινωνία όπου η αυτοματοποίηση έχει καταστήσει την ανθρώπινη εργασία, όπως τη γνωρίζουμε, εντελώς περιττή. Το έργο εμπνέεται από το μυθιστόρημα «Έρεβον» του Σάμιουελ Μπάτλερ (1871), στο οποίο οι κάτοικοι του Έρεβον, ανακαλύπτοντας ότι οι μηχανές εξελίσσονται όλο και γρηγορότερα από τα ζωντανά όντα, αποφασίζουν να τις ξεφορτωθούν. Τις καταστρέφουν όλες. Τα βίντεο του έργου εκτυλίσσονται 150 χρόνια αργότερα: Το Έρεβον είναι εδώ, αλλά οι μηχανές δεν έχουν εξαφανιστεί. Τώρα φροντίζουν για τα πάντα: τη βιομηχανία, τη γεωργία, την αναψυχή, την ασφάλεια. Τα μηχανήματα φροντίζουν ακόμη και τους ανθρώπους. Όλα φαίνεται να έχουν συμβεί για καλό. Οι άνθρωποι φαίνονται επαρκώς χαρούμενοι. Ωστόσο, υπάρχει κάτι αλλόκοτο γύρω από την όλη κατάσταση. Ο Πίπιν Μπαρ, ένας άλλος καλλιτέχνης στην έκθεση, προτείνει μια πιο παιχνιδιάρικη διάσταση για το μέλλον της εργασίας (ή της απουσίας εργασίας). Το ηλεκτρονικό του παιχνίδι σε πρόγραμμα περιήγησης με τίτλο «It Is As If You Were Doing Work» σατιρίζει ένα εργασιακό περιβάλλον γραφείου και φαίνεται να συνοψίζει αυτό που ο ανθρωπολόγος Ντέβιντ Γκρέμπερ ονόμασε «Bullshit Jobs»: θέσεις εργασίας που απαιτούν μόχθο, αλλά είναι εντελώς ανούσιες και κουραστικές. Το έργο επισημαίνει την αίσθηση του να είσαι άχρηστος και αναποτελεσματικός σ’ έναν κόσμο όπου η εργασία εκτελείται όλο και περισσότερο από αυτόνομες μηχανές και προσκαλεί τον παίκτη «ν’ ανακτήσει μια εμφάνιση χρησιμότητας μέσω της παραδοσιακής αλληλεπίδρασης ανθρώπου-υπολογιστή». Όταν δεν θα εργάζεστε πια, η γραφειακή εργασία μπορεί να γίνει χόμπι. 

– Ανησυχείς για τον παρεμβατικό ρόλο της τέχνης μέσα σ’ αυτό το υπό διαμόρφωση νέο περιβάλλον; Ποτέ δεν ανησύχησα για τον ρόλο της τέχνης. Ανησυχώ για τη μειωμένη προσοχή που δίνεται στις τέχνες. Δεν θα έλεγα ότι βλέπω κάποια κρίσιμη αλλαγή στο καλλιτεχνικό πεδίο. Κυρίως επειδή οι καλλιτέχνες αντιμετώπιζαν πάντα με τη δέουσα οξύνοια και διεισδυτικότητα την επιστήμη και την τεχνολογία και τις κοινωνικές, πολιτιστικές και πολιτικές επιπτώσεις που ενδέχεται να έχουν στο μέλλον. Πολλά από τα έργα στην έκθεση, συνεπώς, εξετάζουν την ψηφιακή εργασία μ’ ένα ενδιαφέρον μείγμα εικασίας, ειρωνείας αλλά και οξυδέρκειας.

Συμμετέχοντες καλλιτέχνες

Pippin Barr· Larisa Blazic· Peter Buczkowski· Stéphane Degoutin, Gwenola Wagon, και Pierre Cassou-Noguès· Dasha Ilina· Sanela Jahić· Lisa Ma· Liz Magic Laser· Julien Prévieux· Laurel Ptak.

* Λεμεσός, NeMe Arts Centre (συμβολή οδών Ελλάδος και Ενώσεως), «Working towards our own obsolescence», Μέχρι 23/7 Τρίτη-Παρασκευή 5.30-8.30μμ, Σάββατο 10πμ-1μμ.