Το Δικαίωμα Παρακολούθησης, ή «Droit de suite» στα γαλλικά, αφού προέρχεται από τη Γαλλία, επιτρέπει σε ένα δημιουργό να διεκδικεί δικαιώματα για τη μεταπώληση της τέχνης του. Υπάρχει και στην Κύπρο από το 2006, κάτω από την νομοθεσία για τα Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας. Εφαρμόζεται σε έργα αξίας μεταξύ €3.000 – €50.000 όπου ο πωλητής πληρώνει το 4% ως δικαιώματα για κάθε μεταπώληση. Τώρα γίνονται προσπάθειες να τροποποιηθεί ο νόμος ώστε να εφαρμόζεται και σε έργα αξίας κάτω των €3.000.
Συνήθως ο κόσμος αναφέρεται στον Jean-Francois Millet, ο οποίος πούλησε το 1860 το γνωστό έργο του L’Angelus για 1.000 γαλλικά φράγκα. 14 χρόνια μετά τον θάνατό του, το εν λόγω έργο μεταπωλήθηκε σε δημοπρασία για 553.000 γαλλικά φράγκα – τιμή ρεκόρ για την εποχή. Δυστυχώς, οι φτωχοί κληρονόμοι του δεν πήραν τίποτα. Αυτό ήταν η αρχή, το 1920. Ακολούθως, βρήκε τον δρόμο του στην ευρωπαϊκή νομοθεσία το 2001, με την Οδηγία 2001/84/EC, και η Κύπρος εναρμονίστηκε το 2006. Τα Άρθρα 11A-11Ζ προνοούν:
Το αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα του δημιουργού να λαμβάνει δικαιώματα με βάση την τιμή μεταπώλησης εικαστικών έργων όπως πίνακες, χαρτεπικόλληση (κολάζ), ψηφιδωτά, έργα ζωγραφικής, κοσμήματα, σχέδια, εικόνες χαρακτικής, χαλκογραφίας και λιθογραφίας, γλυπτά, χειροποίητα χαλιά τοίχου (ταπισερί), προϊόντα κεραμικής και υαλουργίας και φωτογραφίες.
Εφαρμόζεται σε μεταπωλήσεις στις οποίες επαγγελματίες αγοράς τέχνης εμπλέκονται ως πωλητές, αγοραστές ή μεσάζοντες. Σε αυτούς περιλαμβάνονται οίκοι δημοπρασιών, γκαλερί και γενικά έμποροι τέχνης, αλλά δεν καλύπτει ιδιωτικές μεταπωλήσεις. Μάλιστα, το δικαίωμα του δημιουργού εφαρμόζεται όχι μόνο ενόσω είναι στη ζωή, αλλά και για 70 χρόνια μετά τον θάνατο του από τους κληρονόμους του.
Ο νόμος εφαρμόζεται για πωλήσεις από €3.000 και πάνω. Από €3.000 μέχρι €50.000 τα δικαιώματα είναι 4% και ακολούθως μειώνονται σταδιακά σε 0,25%, με μέγιστο τις €12.500 για έργα πάνω από €0,5 εκ.
Ο νόμος επιτρέπει στον καλλιτέχνη ή στους κληρονόμους του να ζητούν πληροφορίες ώστε να διαπιστώσουν τα δικαιώματα που οφείλονται, ενώ η υποχρέωση καταβολής βαρύνει τον πωλητή. Οι οίκοι δημοπρασιών μπορούν να το συμπεριλάβουν στους όρους της δημοπρασίας.
Θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι ο καλλιτέχνης που πωλεί έναν πίνακα δεν θα έπρεπε να διατηρεί οποιοδήποτε δικαίωμα πάνω σε αυτόν. Θα μπορούσε δε να παρομοιαστεί με την πώληση ενός διαμερίσματος. Υπάρχουν 3 τουλάχιστον απαντήσεις σε αυτό:
Ο ευρωπαϊκός νόμος του 2001 είναι ξεκάθαρος και από το 2006 αυτό το δικαίωμα πρέπει να τυγχάνει σεβασμού και εφαρμογής στην Κύπρο.
Ο λόγος ύπαρξης του δικαιώματος παρακολούθησης είναι η κοινωνική ανάγκη να δοθεί στον καλλιτέχνη ένα μικρό μέρος από την αύξηση της τιμής στην μεταπώληση του έργου. Πλέον θεωρείται άδικο να κερδίζουν αποκλειστικά οι έμποροι τέχνης και οι πωλητές από την αύξηση της αξίας.
Όταν κάποιος αγοράζει ένα έργο από μια γκαλερί, δεν αγοράζει και τα δικαιώματα σε αυτό το έργο. Αυτά παραμένουν στον καλλιτέχνη, εκτός εάν έγινε εκχώρηση. Αυτό σημαίνει ότι ο νέος ιδιοκτήτης του υλικού πάνω στο οποίο είναι αποτυπωμένο το έργο, δεν μπορεί να το αναπαραγάγει.
Ασχολήθηκα με αυτά μόλις το 2018, όταν εθελοντικά βοήθησα στην αναδρομική έκθεση Πρόωρα Παρών του Χριστόφορου Σάββα (1924-1968), ενός από τους πρωτοπόρους Κύπριους καλλιτέχνες. Δυστυχώς έφυγε όταν τα έργα του είχαν επιλεγεί να εκπροσωπήσουν την Κύπρο στο πρώτο της περίπτερο στην Μπιενάλε Βενετίας. Μάλιστα, η αναδρομική αυτή έκθεση εκπροσώπησε την Κύπρο στην Μπιενάλε Βενετίας το 2019.
Προς τιμήν του, το υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού και το Point Centre for Contemporary Art οργάνωσαν μία διάλεξη για το Δικαίωμα Παρακολούθησης ως μέρος της έκθεσης. Με έναν περίεργο τρόπο, θα έλεγα ότι ταίριαζε στη διανοητική και πολιτιστική κληρονομιά του Σάββα.
Χρησιμοποιώντας αυτό ως αρχή, μαζί με τον εικαστικό Νίκο Κουρούσιη οργανώσαμε μια σειρά από διαλέξεις σε όλες τις επαρχίες της Κύπρου. Από αυτές βγήκε στην επιφάνεια το παράλογο της μη εφαρμογής του Δικαιώματος Παρακολούθησης σε πωλήσεις κάτω από τις €3.000. Αυτές οι πωλήσεις είναι που έχουν στην πραγματικότητα ανάγκη προστασίας, ώστε ο δημιουργός να πάρει κάποια ανταμοιβή.
Έχοντας διαπιστώσει την ανάγκη τροποποίησης του νόμου, οι Οικολόγοι (ένας από τους εκπρόσωπους των οποίων ήταν στη διάλεξη της Λάρνακας) ανέλαβε και κατέθεσε πρόταση νόμου τον Μάρτιο του 2019. Τους ευχαριστώ για το ενδιαφέρον και την πρωτοβουλία.
Το θέμα αναζωπυρώθηκε ως αποτέλεσμα του Covid-19. Είναι μια προσπάθεια να βοηθηθούν οι καλλιτέχνες αυτούς τους δύσκολους καιρούς. Μάλιστα, αναμένεται ότι η Κοινοβουλευτική Επιτροπή Ενέργειας, Εμπορίου, Βιομηχανίας και Τουρισμού θα εξετάσει σήμερα την τροποποίηση του νόμου και ευελπιστώ ότι όλα τα κόμματα θα την υποστηρίξουν. Έχουμε τώρα μια ευκαιρία να διορθώσουμε τα κακώς κείμενα και να δοθεί το δικαίωμα παρακολούθησης για όλα τα εικαστικά έργα, ανεξαρτήτως τιμής. Αυτό δεν θα είναι μόνο μια αναγνώριση για τους καλλιτέχνες αλλά και μια μικρή συνεισφορά στο χαμηλό τους εισόδημα, ιδιαίτερα όταν μιλάμε για νέους δημιουργούς.
Πιθανόν ο Χριστόφορος Σάββα (στον οποίο πρέπει να αφιερωθεί αυτή η τροποποίηση) να είναι Τελικά Παρών.
