Όλοι οι άνθρωποι αναζητούν την ευτυχία. Σε αυτό δεν υπάρχει καμία εξαίρεση, όποια διαφορετικά μέσα και αν χρησιμοποιούν, όλοι τείνουν προς αυτό τον στόχο. Ο λόγος που κάποιοι άνθρωποι πηγαίνουν στους πολέμους και άλλοι τους αποφεύγουν δεν είναι παρά η ίδια επιθυμία ιδωμένη από άλλη οπτική γωνία. Η θέλησή μας κινείται παρά μόνο προς αυτό το στόχο. Αυτό είναι το κίνητρο κάθε πράξης κάθε ανθρώπου, ακόμη και εκείνων που αυτοκτονούν. Pascal, Pensées
Είναι δύσκολο να ορίσει κανείς την ευτυχία ως αυτοσκοπό. Συνήθως, σκοντάφτει στην καθημερινότητα, όπου αγωνίζεται να βρει στιγμές χαράς, να αισθανθεί ένα συναίσθημα θετικής βίωσης των εμπειριών (ίδιων ή κυρίως διαφορετικών). Η ευτυχία (που υποδηλώνει διάρκεια) έρχεται έτσι σε αντίθεση με τη «σιγουριά» της χαράς. Επομένως, δεν είναι περίεργο να θεωρήσει κανείς ότι η ευτυχία είναι ένα φευγαλέο συναίσθημα (που εξαρτάται αποκλειστικά από εξωτερικούς παράγοντες), με αποτέλεσμα να περιμένει την (καλή) τύχη να του χαμογελάσει προκειμένου να «νιώσει» ευτυχισμένος. Έτσι, τις περισσότερες φορές, η ευτυχία γίνεται αντιληπτή μόνο όταν απουσιάζει από τη ζωή μας και τότε είναι που την αναζητούμε μανιωδώς. Οι συγκινήσεις που θα προσφέρουν χαρά γίνονται όλο και πιο σπάνιες, καθώς η πρώτη εμπειρία έχει αφήσει το ισχυρό αποτύπωμά της με αποτέλεσμα η απληστία των συναισθημάτων (όπως και των πραγμάτων) να κυριαρχεί. Συνεχώς ο άνθρωπος επιζητεί τη χαρά, για να ξεχάσει ότι δεν έχει προσπαθήσει καθόλου για την ευτυχία του. Μόνο για χαρούμενες στιγμές.
Οι φιλόσοφοι δεν θα μιλήσουν για στιγμές (ή μάλλον θα τις απορρίψουν για να εστιάσουν στο ευ ζην που έχει διάρκεια). Ο Δημόκριτος θα σχηματίσει μία από τις πρώτες θεωρίες ευτυχίας στην αρχαιότητα και θα προτείνει την «ευθυμία» ως σκοπό της ζωής: Ο άνθρωπος που θέλει να ευτυχήσει πρέπει να διατηρεί μία εύθυμη στάση απέναντι στη ζωή. Αλλά αυτό δεν είναι αρκετό. «Οι ανόητοι ζουν χωρίς να χαίρονται τη ζωή», διαπιστώνει ο Δημόκριτος (απ. 200) -και αυτό σίγουρα δεν έχει να κάνει με την ευθυμία. Μπορούν οι «ανόητοι» να είναι και χαρούμενοι, και να ζουν τις στιγμές χαράς; Γιατί τότε δεν χαίρονται τη ζωή, όπως υποστηρίζει ο Δημόκριτος;
Οι επιθυμίες μας αλλάζουν με το πέρασμα των χρόνων. Καθώς μεγαλώνουμε, νέοι στόχοι αντικαθιστούν τους παλαιότερους (που έχουν εκπληρωθεί ή όχι), οι νεανικές επιθυμίες δίνουν τη θέση τους σε πιο ήπιες ανάγκες και η εύνοια της τύχης γίνεται ολοένα και πιο καλοδεχούμενη. Ο γενικός σκοπός της ευτυχίας (που εν τέλει δεν έχει επιτευχθεί) καταδεικνύει ότι τελικά τα πράγματα δεν είναι τόσο εύκολα όσο έδειχναν και πως πράγματι «κανείς δεν αξίζει να ζει μια ζωή που δεν έχει εξετάσει». Το αντίδοτο σε αυτό είναι οι στιγμές χαράς, στις οποίες όλοι μπορούν να έχουν μερίδιο (κυρίως σε αυτές που αφορούν το σώμα). Δεν μπορούμε να αναζητήσουμε την ευτυχία, αλλά μπορούμε να κατακτήσουμε τη στιγμιαία χαρά και να εθιστούμε σ’ αυτή παραβλέποντας την ευτυχία μας. Με έναν λόγο, συγχέουμε τη χαρά με την ευτυχία, γιατί είναι πολύ πιο εύκολο (και πιο αναγνωρίσιμο) το συναίσθημα της χαράς, παρά της ευτυχίας.
Η ευτυχία είναι ένας σκοπός που μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τη συμβολή του ίδιου του ατόμου. «Ένα χελιδόνι δεν φέρνει την άνοιξη, ούτε μια χαρούμενη στιγμή την ευτυχία», αποφαίνεται ο Αριστοτέλης στον πρώτο οδηγό ευτυχίας, τα Ηθικά Νικομάχεια. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος θα υποστηρίξει την αυτάρκεια και τελειότητα της ευδαιμονίας του έλλογου όντος, δηλαδή του ενήλικου ατόμου που ορίζει τον εαυτό του σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Ο ευδαίμων έχει συνείδηση της κατάστασής του και των άλλων, όπως επίσης γνωρίζει ότι όλα (ευχάριστα και δυσάρεστα, χαρές και λύπες, ηδονές και πόνοι) παρέρχονται. Ο Αριστοτέλης θα περιλάβει στην ανθρώπινη ευδαιμονία τις -μικρές και μεγάλες- χαρές και λύπες που αναμφισβήτητα θα τύχουν σε όλους τους ανθρώπους. Στη δεύτερη περίπτωση, όταν η δυστυχία (το αντίθετο της ευ-τυχίας) κάνει την εμφάνισή της, ο ευδαίμων θα παραμείνει τέτοιος, και μάλιστα τότε είναι που θα αναδείξει τις αρετές του χαρακτήρα του. Γιατί η ευδαιμονία διαρκεί καθ’ όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ζωής, και περιλαμβάνει τόσο τις χαρές όσο και τις λύπες. Ο κατακερματισμός της ζωής σε (χαρούμενες) στιγμές απομακρύνει το άτομο από την ευδαιμονία.
Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας των βιβλίων
Η Φιλοσοφία της ευτυχίας: Ζήσε καλύτερα διαβάζοντας τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2025
Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
