Ο Πυθαγόρας ο Σάμιος αποτελεί μία από τις δημοφιλέστερες και ταυτόχρονα πιο αμφιλεγόμενες μορφές της παγκόσμιας ιστορίας. Το γνωστό σε όλους θεώρημά του (α2+β2=γ2), με την απλότητα και την ομορφιά του, γοητεύει τους μαθηματικούς εδώ και 2.500 χρόνια, με αποτέλεσμα να έχουμε 367 (μέχρι στιγμής) αποδείξεις του. Αλλά ο Πυθαγόρας δεν ήταν μόνο μαθηματικός. Η πολυσχιδής και ανήσυχη προσωπικότητά του (ο Ηράκλειτος τον κατηγορεί για την πολυμάθειά του) ήταν γνωστή στην αρχαιότητα για τις έρευνές του στη μουσική, την οποία θεωρούσε σημαντικότατη ως μέσο θεραπείας. Ο μύθος γύρω από το όνομά του δεν άργησε να δημιουργηθεί. Σ’ αυτό συνέβαλλε το γεγονός ότι ο ίδιος δεν έγραψε τίποτε. Οι πηγές πολλές, αλλά δεν είναι όλες αξιόπιστες. Το σίγουρο είναι ότι ταξίδεψε πολύ. Πήγε στην Κρήτη, τη Δήλο, τη Σπάρτη, αλλά και στην Αίγυπτο και τη Βαβυλωνία, για να καταλήξει ξανά στη Σάμο στα 56 του χρόνια. Όχι όμως για πολύ.
Σύμφωνα με τον Ιάμβλιχο (Περί του Πυθαγορικού βίου, 6, 28-29), ο Πυθαγόρας έφυγε από τη Σάμο μην μπορώντας να διαπαιδαγωγήσει τους Σάμιους που αδιαφορούσαν και μετοίκησε στην πόλη Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας, «θεωρώντας για πατρίδα του τη χώρα που έχει τους περισσότερους καλοπροαίρετους απέναντι στη μάθηση κατοίκους». Πράγματι, στην Κρότωνα απέκτησε πολλούς μαθητές. Ο Ιάμβλιχος με γλαφυρό τρόπο περιγράφει την απήχηση που είχε η πρώτη ομιλία του Πυθαγόρα μπροστά σε δύο χιλιάδες κατοίκους οι οποίοι «τόσο πολύ σαγηνεύτηκαν που δεν γύρισαν ξανά στα σπίτια τους, αλλά με τα παιδιά και τις γυναίκες τους έκτισαν ένα τεράστιο οίκημα ομαδικών ακροάσεων», ενώ δέχτηκαν τους νόμους του σαν «θείες υποθήκες» και «συγκατάλεγαν τον Πυθαγόρα μεταξύ των θεών». Το ίδιο συνέβη και σε άλλες πόλεις της Ιταλίας και ζούσαν όλοι ευτυχισμένοι υπό Πυθαγόρεια διοίκηση. Ωστόσο, η μη αποδοχή του Κύλωνα του Κροτωνιάτη από τον Κύκλο των Πυθαγορείων σε συνδυασμό με πολιτικά συμφέροντα οδήγησαν σε επίθεση των Κροτωνιατών εναντίον των Πυθαγορείων, πολλοί εκ των οποίων φονεύτηκαν (κατά τον Διογένη Λαέρτιο ένας από αυτούς ήταν ο Πυθαγόρας). Σύμφωνα με άλλες πηγές, ο Πυθαγόρας διέφυγε στο Μεταπόντιο, όπου και πέθανε.
Η μουσική στη διδασκαλία του, και γενικότερα στη φιλοσοφία του, διαδραμάτιζε πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο Σάμιος φιλόσοφος δεν συνέδεσε τη μουσική μόνο με τα μαθηματικά αλλά και με τις επιστήμες της αστρονομίας, της ψυχολογίας και της ιατρικής. Η μουσική ήταν απαραίτητο στοιχείο κατανόησης του κόσμου και αφορούσε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής ζωής. Κανένας άλλος φιλόσοφος δεν πίστεψε τόσο πολύ στη δύναμή της. Οι μαθητές του ξυπνούσαν με την κατάλληλη μουσική και κάποια ιδιόμορφα άσματα τους έβγαζαν από την κατάσταση της υπνηλίας. Το βράδυ πάλι με τη βοήθεια διαφορετικών ακουσμάτων ηρεμούσαν, ώστε να κοιμηθούν πιο ευχάριστα. Ο Πυθαγόρας χρησιμοποιώντας διαφορετικούς ρυθμούς και μελωδίες κατηύθυνε τα ανθρώπινα συναισθήματα προς το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Η μουσική θεράπευε πάθη, άλλαζε διαθέσεις και συναισθήματα στα αντίθετά τους ανάλογα με τους χρησιμοποιούμενους ρυθμούς. Ο Ιάμβλιχος αφηγείται δύο περιπτώσεις μεταβολής αρνητικών συναισθημάτων με τη βοήθεια της κατάλληλης για την κάθε περίπτωση μουσικής. Ο Πυθαγόρας μετατρέποντας τον ρυθμό από το φρυγικό μέλος στο σπονδειακό έφερε την επιθυμητή ηρεμία. Η δύναμη της μουσικής ήταν τόσο μεγάλη που δεν θεράπευε μόνο τα ψυχικά πάθη αλλά και τις ασθένειες του σώματος.
Η σύνδεση της μουσικής με τις εγκεφαλικές λειτουργίες (αύξηση μνήμης, ψυχικές ασθένειες) αποδεικνύεται συνεχώς με νέες έρευνες που φέρνουν στην επιφάνεια αυτό που ο Πυθαγόρας συνειδητοποίησε από αρχαιοτάτων χρόνων: Η μουσική έχει τη μαγική δύναμη να ενεργεί άμεσα στα συναισθήματά μας και όχι μόνο. Ψυχική και σωματική υγεία, μουσικοθεραπεία, υπνοθεραπεία ερευνώνται ξανά, δίνοντάς μας μια δεύτερη, από την εποχή του Πυθαγόρα, ευκαιρία να αποκομίσουμε τα μέγιστα οφέλη της μουσικής.
Είναι η μουσική μέσο διασκέδασης; Σίγουρα. Αλλά αυτή είναι η μικρότερη συμβολή της. Αν επιστρέψουμε 25 αιώνες πριν, θα ανακαλύψουμε την πραγματική δύναμή της.
* Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο σχολείο Med High.
