Η εικόνα της Κύπρου που ήταν μία εικόνα θύματος ή μιας χώρας που αντιμετώπιζε πρόβλημα λόγω της τουρκικής εισβολής, μετατράπηκε κατά την περίοδο της κορύφωσης της οικονομικής κρίσης σε μία χώρα που παράγει πρόβλημα με αρνητικές προεκτάσεις. Αυτά μεταξύ άλλων, αναφέρεται σε έρευνα (το Κυπριακό Μνημόνιο στον Γερμανικό Πολιτικό Λόγο), που έγινε από το Εργαστήριο Στρατηγικής Επικοινωνίας και Μέσων Ενημέρωσης, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πειραιώς.

Η Κύπρος από την εικόνα του θύματος πέρασε στην εικόνα του θύτη. Όπως αναφέρεται στην έρευνα, στον γερμανικό λόγο υπήρχαν προβολές σχετικά με την υπαιτιότητα της Κύπρου και την ανικανότητα της κυβέρνησής της για σωστή οικονομική διαχείριση. Για την έρευνα συζητήσαμε με τον Νεόφυτο Ασπριάδη, Υποψήφιο Διδάκτορα του Πανεπιστημίου Πειραιά. 

– Έχετε κάνει μια έρευνα για το Κυπριακό Μνημόνιο στον Γερμανικό Πολιτικό Λόγο. Μια έρευνα που δεν έχει γίνει ποτέ στο παρελθόν. Γιατί είναι σημαντικό να ξέρουμε την εικόνα της Κύπρου στη Γερμανία;

– Ξεκινήσαμε από την παραδοχή ότι κομματικό σύστημα διαμορφώνει τις εικόνες των κρατών. Και αυτό συμβαίνει σε δύο επίπεδα. Πρώτον, η συμπεριφορά του κομματικού συστήματος της Κύπρου, η ρητορική του και τα μέτρα που παίρνει, επηρεάζουν τη διεθνή εικόνα της Κύπρου. Δεύτερον, το κομματικό σύστημα της Γερμανίας αξιοποιεί την εικόνα της Κύπρου, όπως και πολλών άλλων χωρών που εμπλέκονται στην οικονομική κρίση, για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του, για να «κάνει παιχνίδι». Η οικονομική κρίση ανέδειξε τον ηγεμονικό ρόλο της Γερμανίας μετατρέποντας την οικονομική της ισχύ σε πολιτική κυριαρχία. Ο τρόπος με τον οποίο η Γερμανία «κατανοεί» τις χώρες της οικονομικής κρίσης και συγκροτεί την εικόνα τους αποτελεί αποκτά ιδιαίτερη σημασία.

Η ρητορική της Γερμανίας λειτουργεί καθοριστικά για την ρητορική πολλών Ευρωπαϊκών κρατών, συχνά της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πως κατασκευάζονται και πως νομιμοποιούνται κεντρικές επιλογές που αφορούν την Κύπρο και της άλλες χώρες της οικονομικής κρίσης στο εσωτερικό της Γερμανίας; Μην ξεχνάτε πως, αναγκαία συνθήκη για να θυματοποιήσεις κάποιον, και πολύ περισσότερο μία χώρα, είναι να έχεις νομιμοποιήσει μέσα σου αυτή τη θυματοποίηση, να θεωρείς ότι το κόστος που επιβάλλεις είναι εύλογο, αναγκαίο και ηθικά αποδεκτό. Ποιος είναι ο ρόλος των ιδεολογικών αγκυλώσεων της γερμανικής ελίτ; Πώς συγκροτείται το εθνικό συμφέρον και πώς επιδρά ο κομματικός ανταγωνισμός στο εσωτερικό του πολιτικού συστήματος. Για να μπορούμε να διαχειριστούμε αποτελεσματικά την εικόνα μας οφείλουμε να γνωρίζουμε τις δυναμικές που αναπτύσσονται στα κεντρικά πεδία, και η Γερμανία είναι κεντρικό πεδίο για όλους μας. Η έρευνα που δημοσιεύτηκε στο τελευταίο τεύχος του Cyprus Review για την κρίση αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου ερευνητικού έργου με τιτλο: «Εικόνες Κρατών και Κομματικά Συστήματα: Η Περίπτωση της Οικονομικής Κρίσης» η οποία γίνεται από το Εργαστήριο Στρατηγικής Επικοινωνίας και Μέσων Ενημέρωσης, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πειραιώς. 

-Ποιος ο στόχος της έρευνάς σας;

– Στόχος: Πρώτον, εξετάζουμε πώς απεικονίζεται η Κύπρος, μία χώρα με οικονομική κρίση εκείνη τη περίοδο, από την πολιτική ελίτ της Γερμανίας, πώς τα πολιτικά κόμματα της Γερμανίας αντιμετώπισαν στο εσωτερικό επίπεδο τη κατάσταση αυτή και τρίτον, ποιες ήταν οι στρατηγικές που χρησιμοποιήθηκαν και οι πολιτικές τους προεκτάσεις. Χρησιμοποιήθηκε η μεθοδολογία της ποιοτικής ανάλυσης περιεχομένου των δελτίων Τύπου των πολιτικών κομμάτων της Γερμανίας κατά την περίοδο  25/02 – 18/04/2013 οπότε εντείνονταν οι συζητήσεις για το Μνημόνιο της Κύπρου.

-Πώς διαμορφώνουν τα Γερμανικά κόμματα την εικόνα της Κύπρου; Ποια ήταν τα βασικά σας ευρήματα; 

-Η διαμόρφωση εικόνων για άλλα κράτη στον πολιτικό λόγο μιας χώρας είναι κάτι σύνηθες στην πολιτική επικοινωνία και πολλές φορές γίνεται στοχευμένα προκειμένου να διαμορφώσει αντιλήψεις τόσο στο εσωτερικό όσο και στο διεθνές περιβάλλον.
Από την έρευνα προέκυψε ότι οι αποδόσεις ευθυνών τόσο για την οικονομική κρίση όσο και τη στάση της Γερμανίας απέναντι στη Κύπρο συνδιαμόρφωναν την εικόνα της Κύπρου στα μάτια τόσο των ίδιων των Γερμανών όσο και των Ευρωπαίων, οι οποίοι γίνονταν έμμεσοι αποδέκτες των μηνυμάτων αυτών. Η διαδικασία αυτή εντείνεται σε καταστάσεις κρίσης και ιδιαίτερα όταν η αντίθετη αφήγηση από το εν κρίσει κράτος δεν είναι εξίσου  ισχυρή. Η διαμόρφωση των απεικονίσεων την Κύπρου δεν έγινε πρωτογενώς, αποτέλεσμα μιας επί τούτου οργανωμένης επικοινωνιακής εκστρατείας κατά της Κύπρου για διαμόρφωση αντιλήψεων αλλά δευτερογενώς ως αποτέλεσμα του παιγνίου απόδοσης ευθυνών (Blame game) που ξεκίνησε με αφορμή το Κυπριακό Μνημόνιο. 

-Έχετε διαπιστώσει δείγματα αυτοκριτικής από τη γερμανική πλευρά, σε ό,τι αφορά τη στάση της χώρας έναντι της Κύπρου;

-Όταν ξεκινάει οικονομική κρίση στην Κύπρο, ο ηγετικός ρόλος της Γερμανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχει εμπεδωθεί, όπως επίσης έχει εμπεδωθεί και η αντίληψη ότι η σημαντική χρονική καθυστέρηση της Γερμανίας να ανταποκριθεί στην οικονομική κρίση της Ευρωζώνης είχε διευρύνει την κρίση. Στη περίπτωση της Κύπρου, οι αποφάσεις θεωρήθηκαν ιδιαίτερα αυστηρές σε σχέση με τις ανάγκες διαχείρισης της κρίσης, κι αυτό δημιούργησε τη δυνατότητα να προκύψουν κατηγορίες για πολιτικές και οικονομικές σκοπιμότητες.

Έτσι τα πολιτικά κόμματα και κυρίως το κυβερνών κόμμα στη Γερμανία εμμέσως έπαιρναν αμυντική στάση απαντώντας προκαταβολικά για τέτοιου είδους κατηγορίες. Η πολιτική συζήτηση στη Γερμανία για το Κυπριακό Μνημόνιο εξελίχθηκε σε μία άτυπη προεκλογική αντιπαράθεση ενόψει των εκλογών του Σεπτεμβρίου 2013. Το γεγονός αυτό ενέτεινε το συγκρουσιακό στοιχείο στον πολιτικό λόγο. Συχνά οι θέσεις των κομμάτων για την Κύπρο αποτελούν έναν τρόπο για να εκφράσουν τη στάση τους απέναντι στην πολιτική της κυβέρνησης Μέρκελ.  

Υπό το πλαίσιο αυτό, στις πολιτικές αντιπαραθέσεις καταγράφηκαν κατηγορίες για τη στάση της Μέρκελ και για τη διαχείριση που έκανε τόσο στην Κύπρο όσο και στο σύνολο της οικονομικής κρίσης. Κυρίως η αξιωματική αντιπολίτευση, το κόμμα των Σοσιαλδημοκρατών (SPD),  ήταν αυτό που κατηγόρησε τη Μέρκελ για ολιγωρία στην αντιμετώπιση της κρίσης γενικότερα, αλλά και χαρακτήρισε ως υπερβολικά τα μέτρα που αποφασίστηκαν για την Κύπρο. Η υπαιτιότητα αποδίδονταν στη γερμανική κυβέρνηση για τα αρνητικά αποτελέσματα της κρίσης, αλλά αυτό γινόταν κυρίως σε επίπεδο εσωτερικού πολιτικού ανταγωνισμού. Η Κυβέρνηση, ωστόσο, φάνηκε να νιώθει υπεύθυνη για την κρίση της Κύπρου και για τον λόγο αυτόν επιστράτευσε στρατηγικές ανάταξης εικόνας προδραστικά. 

-Η οικονομική κρίση στην Κύπρο έχει επηρεάσει την εικόνα της χώρας; 

-Η οικονομική κρίση άλλαξε το αντιληπτικό πρίσμα υπό το οποίο γινόταν μέχρι τότε αντιληπτή η Κύπρος. Η εικόνα της Κύπρου που ήταν μία εικόνα θύματος ή μιας χώρας που αντιμετώπιζε πρόβλημα λόγω της τουρκικής εισβολής μετατράπηκε σε μία χώρα που παράγει πρόβλημα με αρνητικές προεκτάσεις. Από την εικόνα του θύματος πέρασε στην εικόνα του θύτη. Στον γερμανικό λόγο υπήρχαν προβολές σχετικά με την υπαιτιότητα της Κύπρου και την ανικανότητα της κυβέρνησής της για σωστή οικονομική διαχείριση. 
Ένα άλλο πρόβλημα που αντιμετώπισε η Κύπρος εκείνη τη περίοδο και φαίνεται και στον γερμανικό πολιτικό λόγο, είναι το γεγονός πως η Κυπριακή κρίση εκλήφθηκε αρχικά ως συνέχιση της Ελληνικής οικονομικής κρίσης, με αποτέλεσμα να μεταφερθούν όλα τα αρνητικά στερεότυπα και αφηγήματα από την Ελληνική κρίση στη Κυπριακή. Αυτός πιθανώς να ήταν και ο λόγος αρχικά, που η Γερμανική πολιτική φάνηκε να εξαντλεί την αυστηρότητά της στη Κύπρο, επιβάλλοντας τα capital controls και το μεγάλο κούρεμα καταθέσεων. 

-Ποιες ήταν οι εικόνες που παρήγαγαν τα πολιτικά κόμματα της Γερμανίας για την Κύπρο;

-Όσον αφορά τις εικόνες που πρόβαλαν τα πολιτικά κόμματα της Γερμανίας αυτές διέφεραν ανάλογα με τη στοχοθεσία του κάθε πολιτικού κόμματος και τη πολιτική ιδεολογία του. Συγκεκριμένα, τα κυβερνητικά κόμματα έκαναν λόγο για «φορολογικό παράδεισο» και για «ξέπλυμα μαύρου χρήματος της ρωσικής μαφίας» δίνοντας έμμεση υπαιτιότητα στην Κύπρο για την κρίση. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η Κύπρος να γίνεται αντιληπτή ως ένα κράτος καταχραστής της Ευρώπης και ανάξιο βοηθείας θύμα. 
Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) εστίασε στη Ρωσική μαφία, την Ευρωπαϊκή Ένωση, τη Μέρκελ και το σύνολο της γερμανικής κυβέρνησης. Με αυτόν τον τρόπο διαφοροποιούνταν από την κυβερνητική γραμμή, δίνοντας έμφαση σε εξωγενείς, σε σχέση με την Κύπρο, παράγοντες, με αποτέλεσμα η υπαιτιότητα για την κρίση να μην αφορά άμεσα την Κύπρο. Ο στόχος βέβαια ήταν να «χτυπήσει» την πολιτική της Μέρκελ για εσωτερικά οφέλη.

Εδώ έχει ενδιαφέρον, ωστόσο, ότι το «όχι» του κυπριακού κοινοβουλίου στο Μνημόνιο δυσαρέστησε τη γερμανική ηγεσία και εκλήφθηκε από τα κόμματα ως έμμεση κατηγορία και επίθεση στη πολιτική της Γερμανίας. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να υπάρχει ένας μικρός διχασμός στη στρατηγική των κομμάτων. Από τη μία η άρνηση αυτή εκλαμβανόταν σε όρους διακρατικής σύγκρουσης προκαλώντας την ενδοκρατική συσπείρωση. Από την άλλη, η πολιτική της Γερμανίας και οι επικείμενες εκλογές αύξαναν τη διακομματική σύγκρουση. Κυρίως τα κυβερνητικά κόμματα ήταν αυτά που επιθυμούσαν η αντιπαράθεση να λάβει διακρατικό χαρακτήρα για να ενισχύσουν τη θέση τους στο εσωτερικό και να αποφύγουν την κριτική για την πολιτική που ακολουθούν. Αυτό φάνηκε να επιτυγχάνεται καθώς παρόλη την αντιπαράθεση δεν υπήρξε μεγάλη αντιπαλότητα ανάμεσα στα πολιτικά κόμματα. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την εσωτερική συσπείρωση έστω και μερική, και την ενίσχυση των αρνητικών εικόνων για την Κύπρο.

Επτά παράγοντες για την κρίση

– Μέσα από την έρευνά σας έχουν κωδικοποιηθεί τα αίτια της κρίσης; 

– Δεν εξετάζουμε τα πραγματικά αίτια αλλά τον τρόπο με τον οποίο το κομματικό σύστημα της Γερμανίας κατασκεύασε ρητορικά αυτά τα αίτια. Το γερμανικό κομματικό σύστημα αποδίδει τα αίτια για τη κρίση της Κύπρου σε επτά κύριους παράγοντες: Την ίδια την Κύπρο, το κυπριακό Κοινοβούλιο, το κυπριακό τραπεζικό σύστημα, τη ρωσική μαφία, την ελληνική οικονομική κρίση, την Ευρωπαϊκή Ένωση και την Άνγκελα Μέρκελ. Τα κύρια στοιχεία που επικράτησαν αφορούσαν τη Κύπρο ως κράτος, το Κοινοβούλιο για το «όχι» και τον τραπεζικό τομέα. 

Οι αποδόσεις αυτές δείχνουν πώς αντιλήφθηκαν τα κόμματα της Γερμανίας τα αίτια της κυπριακής κρίσης. Η Κυβέρνηση θέλοντας να αποδώσει κατηγορίες προς την Κύπρο εστίασε σε όλα τα σχετικά με την Κύπρο, το Κοινοβούλιο, τον φορολογικό παράδεισο για τη μαφία κ.λπ. Έτσι οι αντιλήψεις για τα αίτια της κρίσης εστίασαν σε τρία βασικά στοιχεία όπως τον κυπριακό τραπεζικό τομέα, τον φορολογικό παράδεισο και τη ρωσική μαφία αποδίδοντας πλήρη ευθύνη για την κρίση στην ίδια την Κύπρο ως χώρα. Οι παθογένειες του συστήματος ήταν υπεύθυνες για την οικονομική κρίση. Και αυτό ήταν κάτι που προβάλλονταν συστηματικά κυρίως από τα κυβερνητικά κόμματα.

Οι εξελίξεις στο Κυπριακό λειτούργησαν ως διεμβολισμός στην αρνητική εικόνα

Έχει καταφέρει η Κυβέρνηση της Κύπρου να αλλάξει την εικόνα της χώρας;

Η συγκεκριμένη εικόνα της Κύπρου που καλλιεργήθηκε κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης δεν διατηρήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα, όπως συνέβη με την Ελλάδα. Αμέσως, μετά τις πρώτες ενδείξεις εξόδου από την κρίση, το αφήγημα αυτό άρχισε να φθίνει. Ειδικά δε, μετά την επανέναρξη των διαπραγματεύσεων για το Κυπριακό η εικόνα αυτή αποσοβήθηκε τελείως επιστρέφοντας στην προγενέστερη εικόνα που ήταν αυτή του θύματος της τουρκικής εισβολής. 

Λίγο καιρό πριν έκλεισαν πέντε χρόνια από την έναρξη της οικονομικής κρίσης στην Κύπρο. Η εικόνα της κρίσης δεν υπάρχει σχεδόν καθόλου πλέον, ενώ οι επανέναρξη των διαπραγματεύσεων για το Κυπριακό που ξεκίνησε πριν καιρό, λειτούργησε ως διεμβολισμός στην εικόνα ενισχύοντας τις εικόνες από το πιο έντονο πρόβλημα της Κύπρου,

Συγγραφείς της έρευνας

Ασπριάδης Νεόφυτος, Υποψήφιος Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Πειραιά, Ερευνητής στο Εργαστήρι Στρατηγικής Επικοινωνίας και Μέσων Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Πειραιά, asprto@gmail.com.

Σαμαράς Αθανάσιος, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Πανεπιστημίου Πειραιά, Διευθυντής Εργαστηρίου Στρατηγικής Επικοινωνίας και Μέσων Ενημέρωσης, ath.samaras@usa.net 

Παπαϊωάννου Αριστείδης, Συνεργάτης Ερευνητής, Εργαστήρι Στρατηγικής Επικοινωνίας και Μέσων Ενημέρωσης, Πανεπιστήμιο Πειραιά