«Μια γνήσια αίσθηση ενότητας, μεταξύ γυναικών και από τις δύο κοινότητες», πρόσφερε το δικοινοτικό, πιλοτικό πρόγραμμα «Life Again» («Ζωή Ξανά»), όπως επεσήμαναν οι εκπαιδεύτριες Αγγελική Χατζηλοϊζου και Μαίρη Κανάρη, που το δημιούργησαν και το συντόνισαν, μιλώντας με την ευκαιρία της συμπλήρωσης του, σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε την Τρίτη 1η Ιουλίου 2025, στο «Λήδρα Πάλας», στη Νεκρή Ζώνη στη Λευκωσία. Αυτό το πρωτοποριακό ψυχοεκπαιδευτικό πρόγραμμα, περιλάμβανε μια σειρά κοινών εργαστηρίων για Ελληνοκύπριες και Τουρκοκύπριες και υλοποιήθηκε με πρωτοβουλία του μη κερδοσκοπικού Ιδρύματος «Ζωή Κατά της Εμπόλεμης Βίας» («ZOE Vs War Violence»), με τη στήριξη της Ειρηνευτικής Δύναμης των Ηνωμένων Εθνών στην Κύπρο – UNFICYP.
Το πρόγραμμα σχεδιάστηκε για γυναίκες που βίωσαν άμεσα ή έμμεσα, μέσω των αφηγήσεων των γονιών τους και άλλων συγγενικών ατόμων, τραυματικές εμπειρίες, ως αποτέλεσμα της τουρκικής εισβολής του 1974 και της ταραγμένης περιόδου 1963-1964 στο νησί. Τα εργαστήρια, που άρχισαν τον Φεβρουάριο 2025 και διήρκεσαν περίπου τρεις μήνες, παρακολούθησαν εννιά γυναίκες της πρώτης και της δεύτερης γενεάς του 1974 – πέντε Ελληνοκύπριες και τέσσερις Τουρκοκύπριες – διαφόρων ηλικιών, μεταξύ 26 – 72 χρόνων. Συμμετείχαν η Έλενα Χαραλάμπους με καταγωγή από την κατεχόμενη Άσσια, η Φωτούλα Μάρκου Βοσκού από την Αμμόχωστο, η Ελένη Εκκέσιη από τη Νεάπολη της κατεχόμενης Λευκωσίας, η Σταύρη Χριστοφή από το κατεχόμενο Δίκωμο, η Γιάννα Τσολάκη από τη Λευκωσία, κάτοικος Πύλας, η Hanife Serin με καταγωγή από τις Αρόδες Πάφου (μικτό χωριό πριν το 1974) και τα γειτονικά μεταξύ τους χωριά Καζιβερά (τουρκοκυπριακό) και Περιστερωνάρι (μικτό πριν το ’74) κοντά στη Μόρφου, η Selun Ilseven με καταγωγή από τα χωριά της Πάφου Χούλου και Πιταργού (τουρκοκυπριακό εγκαταλελειμμένο), η Munevver Ebedi με καταγωγή από την Πελαθούσα Πάφου (πρώην τουρκοκυπριακό) και Σελέμανι Τηλλυρίας (τουρκοκυπριακό εγκαταλελειμμένο) και η Derya Beyatli με καταγωγή από τις Αρόδες Πάφου. Σημειώνεται ότι οι δύο εκπαιδεύτριες, πιστοποιημένες «life coaches» Αγγελική Χατζηλοϊζου και Μαίρη Κανάρη, ετοίμασαν εξειδικευμένο εγχειρίδιο των εργαστηρίων, που εξετάσθηκε και εγκρίθηκε από τον ψυχολόγο Ανδρέα Ορφανίδη, ο οποίος συνεργάζεται με το Ίδρυμα «ZOE vs War Violence» και ηγήθηκε της διαδικασίας επιλογής των συμμετεχουσών στο πρόγραμμα.
Εμπειρίες του διαγενεακού τραύματος
Η πιλοτική φάση του «Ζωή Ξανά», διεξήχθη στην αγγλική γλώσσα, με χώρο διεξαγωγής των εργαστηρίων, το κτίριο των κεντρικών γραφείων του Stelios Philanthropic Foundation, στην οδό Μάρκου Δράκου στην περιοχή του «Λήδρα Πάλας», που παραχωρήθηκε δωρεάν στους οργανωτές. Στη διάρκεια της εκδήλωσης της 1ης Ιουλίου, στην οποία απηύθυνε σύντομο χαιρετισμό η σύμβουλος της UNFICYP για θέματα φύλου Lauren McAlister, απονεμήθηκαν στις γυναίκες που παρακολούθησαν τα εργαστήρια, πιστοποιητικά συμμετοχής στο πρόγραμμα. Από τις εννιά συμμετέχουσες, απουσίαζε μόνο η Derya Beyatli. Οι απονομές έγιναν από την αντιπρόεδρο του «ZOE vs War Violence» Νατάσσα Φρειδερίκου και από τις δύο εκπαιδεύτριες. Σημειώνεται ότι η ιδρύτρια και πρόεδρος του Ιδρύματος Αλίκη Χατζηγεωργίου, απουσίαζε λόγω έκτακτου κωλύματος.
Δύο από τις συμμετέχουσες στα εργαστήρια, η Φωτούλα Μάρκου Βοσκού και η Hanife Serin, μίλησαν με συγκίνηση για τις εμπειρίες τους. Επίσης η Selun Ilseven, παρουσίασε τα ευρήματα ερωτηματολογίου προς το κοινό, για το διαγενεακό τραύμα στην Κύπρο, που ετοιμάσθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος, ενώ η Ελένη Εκκέσιη και η Munevver Ebedi, παρουσίασαν το έργο «Τhe Tree of Hope» («Το Δέντρο της Ελπίδας»), ομαδική εργασία που υλοποίησαν στο πλαίσιο των εργαστηρίων.
Σε σύντομη, εισηγητική της παρέμβαση, η γραμματέας του «ZOE vs War Violence» Ρίτα Καρατζιά, υπογράμμισε ότι μια από τις πιο ουσιαστικές, τρέχουσες προσπάθειες του Ιδρύματος, είναι η δημιουργία ενός μνημείου αφιερωμένου στις γυναίκες θύματα βιασμών σε περιόδους συγκρούσεων – και ιδιαίτερα σε όλες τις Ελληνοκύπριες και Τουρκοκύπριες, που υπέφεραν κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης, μεταξύ των κοινοτήτων. Τόνισε ότι την πρωτοβουλία του Ιδρύματος για το Μνημείο, στηρίζουν ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, η Πρόεδρος της Βουλής και η Επίτροπος για την Ισότητα των Φύλων. Επίσης μοιράστηκε με τους παρευρισκόμενους, ένα πρόσφατο επίτευγμα του Ιδρύματος: Την έγκριση – στις αρχές Ιουνίου 2025 – από το Ευρωπαϊκό Λόμπι Γυναικών, μιας Έκτακτης Πρότασης, που καταδικάζει τον βιασμό ως όπλο και τακτική πολέμου. Αυτή η πρόταση, ξεκίνησε ως πρωτοβουλία του «ZOE vs War Violence» και αγκαλιάστηκε θερμά από το Κυπριακό Λόμπι Γυναικών. Το Ίδρυμα «ΖΩΗ κατά της Εμπόλεμης Βίας» ιδρύθηκε τον Μάιο 2019 με στόχο την αναγνώριση, καταδίκη και τερματισμό όλων των μορφών βίας κατά γυναικών, κοριτσιών, παιδιών και ευάλωτων ατόμων, θυμάτων και μαρτύρων κατά τη διάρκεια ένοπλων συρράξεων. Η κυρία Καρατζιά τόνισε ότι το πρόγραμμα «Ζωή Ξανά», θα συνεχιστεί με δικοινοτικά και άλλα εργαστήρια και δράσεις.
Η επούλωση των αόρατων πληγών
Στη δική της σύντομη, αλλά συγκλονιστική μαρτυρία, που συνόδευσε με προβολή διαφανειών, η 59χρονηΦωτούλα Μάρκου Βοσκού, ανέφερε ότι γεννήθηκε και έζησε στην Αμμόχωστο, μέχρι το 1974. «Είμαι το μικρότερο από τα επτά παιδιά του Αντρέα και της Χρυσταλλένης Μάρκου», είπε και πρόσθεσε: «Ο πατέρας μου είχε το εστιατόριο «ΑΝOΡΘΩΣΙΣ» και το ξενοδοχείο «ΜΑΡΚΟΣ». Στις 20 Ιουλίου 1974, πρώτη μέρα της τουρκικής εισβολής, το νοσοκομείο Αμμοχώστου εκκενώθηκε και μετά από εισήγηση του πατέρα μου, μεταφέρθηκε στο άδειο ξενοδοχείο «ΜΑΡΚΟΣ», όπου γιατροί χειρουργούσαν και περιέθαλπαν τραυματίες εθνοφρουρούς, αλλά και πολίτες, θύματα των τουρκικών βομβαρδισμών. Το ξενοδοχείο λειτούργησε ως νοσοκομείο, μέχρι τις 14 Αυγούστου 1974, όταν άρχισε η δεύτερη φάση της εισβολής, η επίθεση για κατάληψη της Αμμοχώστου και η εγκατάλειψή από τους κατοίκους της, οπότε το νοσοκομείο μετακινήθηκε στην περιοχή των Κοκκινοχωριών. Πολλές οι εικόνες που θα μείνουν ανεξίτηλες στη μνήμη μου. Ως ένα 8χρονο παιδί τότε, δεν θα ξεχάσω ποτέ τους πληγωμένους και τους σκοτωμένους στρατιώτες, καθώς και τα μοιρολόγια των μανάδων, όταν μάθαιναν τα τραγικά νέα για τα παιδιά τους. Τα χρόνια που ακολούθησαν, ήταν δύσκολα, αφού ολόκληρος ο κόσμος μας, ανατράπηκε με νέες πραγματικότητες στην προσφυγιά. Ο πατέρας μου, με πολλή σκληρή δουλειά και θυσίες, επαναδραστηριοποιήθηκε στον χώρο της εστίασης στη Λευκωσία. Τα αδέλφια μου κι εγώ, φτιάξαμε οικογένειες και ακολούθησε ο καθένας τη δική του επαγγελματική πορεία. Δεν μιλούσαμε συχνά για την περίοδο της εισβολής και για τα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν. Οι μνήμες κρύφτηκαν βαθιά στη ψυχή μας και συνεχίζαμε τις ζωές μας, όσο πιο «κανονικά» γινόταν.
Στα εργαστήρια του «Ζωή Ξανά», οι μνήμες ξύπνησαν και βγήκαν στην επιφάνεια σαν χείμαρρος. Βρήκα τον εαυτό μου, να θέλει να μιλά γι’ αυτή τη ξεχασμένη περίοδο, αλλά ταυτόχρονα να θέλω να ακούσω και να μάθω τις εμπειρίες άλλων – εντός και εκτός των εργαστηρίων. Μέσω αυτών των συνομιλιών, συνειδητοποίησα ότι και τα άτομα που ήταν απέναντί μου, κυρίως γυναίκες, ένιωθαν την ανάγκη να κάνουν το ίδιο. Αυτούς τους τελευταίους μήνες, έμαθα για τη ζωή φίλων μου, πράγματα που δεν είχα φανταστεί ποτέ, ότι είχαν ζήσει. Στο πρόγραμμα μάθαμε για τις μεθόδους της Louise Hay, για την επούλωση των ψυχικών τραυμάτων, πώς να αγαπάμε τον εαυτό μας και να εστιάζουμε σε ό,τι πραγματικά αξίζει. Ταυτόχρονα, μάθαμε ότι η συγχώρεση, είναι μια διαδικασία που όσο δύσκολη και αν φαίνεται, σου προσφέρει ηρεμία ψυχής, όταν φτάσεις στο τέρμα. Απαιτείται όμως θέληση και συνεχής προσπάθεια. Νιώθω ευλογημένη που συμμετείχα σ’ αυτά τα εργαστήρια και πιστεύω θα πρέπει να συνεχιστούν με νέες ομάδες. Θα πρέπει ως κοινωνία, να δώσουμε σημασία στην επούλωση των αόρατων πληγών που κουβαλούν οι ψυχές μας».
Oπου οι γυναίκες φυτεύουν σπόρους, η ειρήνη μπορεί ν’ αναπτυχθεί
Στη δική της μαρτυρία, η 35χρονη Hanife Serin, ανέφερε ότι τέλειωσε πρόσφατα τις διδακτορικές σπουδές της στον τομέα της Κοινωνικής Εργασίας σε πανεπιστήμιο της Φινλανδίας και ότι νιώθει μεγάλη χαρά που συμμετείχε στο πρόγραμμα «Ζωή Ξανά». «Γνωρίζω φυσικά – πρόσθεσε – ότι υπήρξαν πολλές συγκρούσεις μέχρι και το 1974 στο νησί, αλλά πάντα επέλεγα να πιστεύω στην ειρήνη, γι’ αυτό τον ευλογημένο τόπο. Το πρόγραμμα «Ζωή Ξανά», απαιτούσε δεξιότητες, όπως η ευγνωμοσύνη και η συγχώρεση και προσπάθησα να τις εφαρμόσω στην καθημερινότητα μου και να τις μεταφέρω σε άλλα άτομα. Και είμαι ικανοποιημένη, γιατί εργάστηκα και κατάφερα να έχω εσωτερική γαλήνη, ώστε να μπορέσω να την περάσω σε άλλους ανθρώπους. Στο τέλος του προγράμματος, νιώθω ότι είμαι πιο δυνατή από ποτέ άλλοτε, γιατί μπορώ τώρα να διαχειριστώ αρνητικά συναισθήματα, πιο αποτελεσματικά. Και προτρέπω όλους, να συμμετάσχουν σε μελλοντικά εργαστήρια του προγράμματος «Ζωή Ξανά», ώστε να έχουμε περισσότερα άτομα στο νησί, με αγάπη μέσα τους, γιατί όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός τους, τόσο πιο δυνατοί θα είμαστε, στο κτίσιμο της ειρήνης».
Κτίζοντας γέφυρες, φυτεύοντας σπόρους
«Για μένα, το πρόγραμμα «Life Again», ήταν ένα ταξίδι που μου έδωσε την ευκαιρία να αντιμετωπίσω το παρελθόν και να ατενίσω το μέλλον με ελπίδα», δήλωσε στον «Φ» η 39χρονη Munevver Ebedi. Και πρόσθεσε, μεταξύ άλλων: «Άκουγα την εσωτερική μου φωνή, ενώ παράλληλα συνδεόμουν με τις ιστορίες γυναικών από διαφορετικά υπόβαθρα. Αυτό που το έκανε πραγματικά σημαντικό, ήταν ότι, παρά τον κοινό μας πόνο, δημιουργήσαμε νέες φιλίες, ισχυρότερους δεσμούς και ανανεωμένη ελπίδα για ειρήνη. Τελειώνοντας το πρόγραμμα, νιώθω ότι έχω το θάρρος να αντιμετωπίσω το παρελθόν, αλλά και την πίστη σε αυτό που βρίσκεται μπροστά. Η ειρήνη δεν έρχεται από τη μια μέρα στην άλλη – ξεκινά με την ενσυναίσθηση, με το να δίνουμε φωνή σε αυτούς που δεν έχουν και με το να κτίζουμε γέφυρες, εκεί που οι άλλοι βλέπουν τοίχους. Και όπου οι γυναίκες φυτεύουν σπόρους, η ειρήνη μπορεί ν’ αναπτυχθεί. Μαζί, φυτέψαμε αυτόν τον σπόρο».
Σκέψεις για τη βαναυσότητα του πολέμου
Μάς είπε η 33χρονη νηπιαγωγός Έλενα Χαραλάμπους: «Συμμετέχοντας στα βιωματικά εργαστήρια του προγράμματος «Life Again», ανακάλυψα σημεία και πτυχές του εαυτού μου, αντάλλαξα απόψεις και εμπειρίες και αφουγκράστηκα τις υπόλοιπες συμμετέχουσες, Ελληνοκύπριες και Τουρκοκύπριες. Άκουσα τις μεγαλύτερες σε ηλικία, να αφηγούνται τις δικές τους εμπειρίες, για όλα όσα έζησαν, μέσα από την παιδική και εφηβική τους οπτική αντίληψη εκείνων των χρόνων, αλλά άκουσα και τις μαρτυρίες νεότερων γυναικών, της δικής μου γενιάς. Γίναμε μια όμορφη ομάδα και ενωθήκαμε για να δημιουργήσουμε την ελπίδα για το μέλλον. Γνωρίζοντας και παρακολουθώντας από τα παιδικά μου χρόνια, ιστορίες και βιώματα του πατέρα μου, της γιαγιάς μου και των θείων μου, από τη δίνη των τραγικών γεγονότων του 1974, είχα συνδεθεί ψυχικά και συναισθηματικά, με όσα τραγικά έζησαν εκείνο το καλοκαίρι – τις μέρες του προδοτικού πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου, τον φόβο της πρώτης φάσης της εισβολής της 20ης Ιουλίου, καθώς και την κορύφωση της τραγωδίας, μέσα από τη δεύτερη φάση της 14ης Αυγούστου. Ανάμεσα στα δεινά που βίωσαν, ήταν ο διωγμός από το χωριό τους την Άσσια, ο ξεριζωμός, η αιχμαλωσία του θείου μου, οι αντιξοότητες της προσφυγιάς και η απώλεια του αγνοούμενου παππού μου.
Η επιθυμία μου για συμμετοχή στο συγκεκριμένο πρόγραμμα, ήταν απόλυτα συνειδητή, γιατί ήθελα να μοιραστώ τις σκέψεις και τις ανησυχίες μου, σε σχέση με τη βαναυσότητα του πολέμου, η οποία οδήγησε σε έναν αγώνα επιβίωσης. Με την πάροδο του χρόνου και τις αποτυχημένες προσπάθειες λύσης του Κυπριακού, η φρίκη του μαύρου Ιούλη και Αυγούστου του 1974, δημιούργησε εσωτερικά τραύματα, τα οποία χρειάζονταν επούλωση, τόσο στα άτομα του οικογενειακού μου περιβάλλοντος, όσο και στους πληγέντες συμπατριώτες μας Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους. Κατά τη διάρκεια αυτού του ιερού ταξιδιού, θεραπείας, αυτογνωσίας και μεταμόρφωσης, μέσα από την καθοδήγηση και τη στήριξη των εκπαιδευτριών μας, Αγγελικής Χατζηλοϊζου και Μαίρης Κανάρη, είχα τη δυνατότητα να κάνω σημαντικά βήματα προς την απελευθέρωση από το παρελθόν, να εμπνεύσω και να παροτρύνω τους οικείους μου να θεραπεύσουν τις πληγές τους, λαμβάνοντας μηνύματα αγάπης, αλληλεγγύης και αποδοχής, με όραμα και κοινό στόχο, την ειρηνική συμβίωση του λαού μας, ενωμένου σε μια κοινή πατρίδα».
