Συνολική ατζέντα μεταρρυθμίσεων και αλλαγών θα πρέπει να εκπονήσουν η κυβέρνηση και οι επιχειρηματίες, για να μπορέσει η κυπριακή οικονομία να ανταποκριθεί με αξιώσεις στις προκλήσεις της δεκαετίας 2020 – 2030. Σε συνέντευξή του στον «Φ», ο Διευθύνων Σύμβουλος της PwC, Ευγένιος Ευγενίου, τονίζει ότι το πολιτικό σύστημα και οι οικονομικοί παράγοντες θα πρέπει να θέσουν σε εφαρμογή δέσμη αλλαγών, που θα συνάδουν με τις απαιτήσεις της ψηφιακής εποχής και θα αγγίζουν όλο το φάσμα λειτουργίας της οικονομίας. Ο κ. Ευγενίου επισημαίνει ότι για να επιτευχθεί ο φιλόδοξος αυτός στόχος χρειάζεται και πολιτική συναίνεση, «την οποία αποδείξαμε ότι διαθέτουμε στις δύσκολες στιγμές, αλλά και την οποία χάνουμε, όταν η Κύπρος βγαίνει από περιόδους κρίσεων». Ο Διευθύνων Σύμβουλος της PwC θεωρεί ότι υπάρχουν ακόμα ανοιχτά ζητήματα που πλήττουν την εικόνα της Κύπρου διεθνώς. Ένα από τα ζητήματα αυτά είναι η φημολογία για ξέπλυμα βρώμικου χρήματος. Μπορεί να αντιμετωπιστεί «με τη δημιουργία ενιαίας αρχής που να εποπτεύει όλους τους εμπλεκόμενους, τους επαγγελματίες, τους οργανισμούς και τις εταιρείες για θέματα ξεπλύματος βρώμικου χρήματος και που θα έχει τη δυνατότητα να επιβάλει κυρώσεις».
Ποια είναι κατά τη γνώμη σας η μεγαλύτερη πρόκληση στην οικονομία για το 2020;
Όλες οι εκτιμήσεις συγκλίνουν στο ότι η οικονομία το 2020 θα «τρέξει» με ρυθμούς ανάπτυξης κοντά στο 3%. Η δεδομένη συνολική επιβράδυνση που υπάρχει σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο και τα σύννεφα που συσσωρεύονται, αποτελούν μια πρόκληση. Το 2020 σηματοδοτεί την αρχή μιας νέας δεκαετίας. Πιστεύω ότι το μεγάλο στοίχημα για την κυπριακή οικονομία και για την Κύπρο γενικότερα, είναι να γίνουν οι απαραίτητες αλλαγές, ούτως ώστε να βελτιώσουμε την ανταγωνιστικότητα και την παραγωγικότητα της οικονομίας μας και να μπούμε αποφασιστικά στην ψηφιακή εποχή, σ’ ένα πεδίο όπου υστερούμε. Στο δείκτη ψηφιακής οικονομίας και κοινωνίας κατατασσόμαστε στην 24η θέση από τις 27 χώρες μέλη της ΕΕ. Άρα, η μεγάλη πρόκληση, πέραν από το να διατηρήσουμε τους ρυθμούς ανάπτυξης για μια ακόμα χρονιά, είναι να βάλουμε τα θεμέλια για βιώσιμη ανάπτυξη, με μία πιο διαφοροποιημένη οικονομία που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης.
Τι είναι αυτό που πραγματικά πρέπει να βελτιώσει η κυπριακή κυβέρνηση για να ανταποκριθεί στην πρόκληση που αναφέρατε;
Η πραγματικότητα είναι ότι γίνονται βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση, με μεταρρυθμίσεις, είτε στην τοπική αυτοδιοίκηση, είτε στην αδειοδότηση μεγάλων επενδύσεων, είτε με τη δημιουργία του υφυπουργείου καινοτομίας και ψηφιακής τεχνολογίας. Εκείνο που χρειάζεται, όμως, είναι ξεκάθαρο όραμα, στόχευση και το πιο σημαντικό, ένα σχέδιο δράσης και ανθρώπους ικανούς να το υλοποιήσουν. Μια συνολική ατζέντα μεταρρυθμίσεων και αλλαγών που να αγγίζουν όλο το φάσμα λειτουργίας της οικονομίας, ούτως ώστε να αναπτύξουμε νέους τομείς δραστηριοτήτων, βασιζόμενοι στις παραδοσιακές μας δυνάμεις και επενδύοντας σε νέες, όπως είναι η έρευνα και η καινοτομία. Προς αυτήν την κατεύθυνση, άλλωστε, τα πανεπιστήμιά μας αναπτύσσονται. Η Κύπρος έχει αντλήσει διακόσια εκατομμύρια στο πλαίσιο του προγράμματος Horizon 2020, και 200 επιπλέον εκατομμύρια για προγράμματα έρευνας teaming. Για να γίνουν όλα αυτά, χρειαζόμαστε ένα κράτος σύγχρονο, ευέλικτο, αποτελεσματικό, που να εισέλθει στην ψηφιακή εποχή. Φυσικά, θα πρέπει και ο ιδιωτικός τομέας να ανταποκριθεί σ’ αυτήν τη μεγάλη πρόκληση. Για μια οικονομία ανταγωνιστική και παραγωγική που θα οδηγήσει σε κοινωνική συνοχή, με τα οφέλη της ανάπτυξης ορατά για όλους τους πολίτες.
Ποια είναι κατά τη γνώμη σας η μεγαλύτερη πρόκληση στην οικονομία για το 2020;
Όλες οι εκτιμήσεις συγκλίνουν στο ότι η οικονομία το 2020 θα «τρέξει» με ρυθμούς ανάπτυξης κοντά στο 3%. Η δεδομένη συνολική επιβράδυνση που υπάρχει σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο και τα σύννεφα που συσσωρεύονται, αποτελούν μια πρόκληση. Το 2020 σηματοδοτεί την αρχή μιας νέας δεκαετίας. Πιστεύω ότι το μεγάλο στοίχημα για την κυπριακή οικονομία και για την Κύπρο γενικότερα, είναι να γίνουν οι απαραίτητες αλλαγές, ούτως ώστε να βελτιώσουμε την ανταγωνιστικότητα και την παραγωγικότητα της οικονομίας μας και να μπούμε αποφασιστικά στην ψηφιακή εποχή, σ’ ένα πεδίο όπου υστερούμε. Στο δείκτη ψηφιακής οικονομίας και κοινωνίας κατατασσόμαστε στην 24η θέση από τις 27 χώρες μέλη της ΕΕ. Άρα, η μεγάλη πρόκληση, πέραν από το να διατηρήσουμε τους ρυθμούς ανάπτυξης για μια ακόμα χρονιά, είναι να βάλουμε τα θεμέλια για βιώσιμη ανάπτυξη, με μία πιο διαφοροποιημένη οικονομία που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της 4ης βιομηχανικής επανάστασης.
Τι είναι αυτό που πραγματικά πρέπει να βελτιώσει η κυπριακή κυβέρνηση για να ανταποκριθεί στην πρόκληση που αναφέρατε;
Η πραγματικότητα είναι ότι γίνονται βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση, με μεταρρυθμίσεις, είτε στην τοπική αυτοδιοίκηση, είτε στην αδειοδότηση μεγάλων επενδύσεων, είτε με τη δημιουργία του υφυπουργείου καινοτομίας και ψηφιακής τεχνολογίας. Εκείνο που χρειάζεται, όμως, είναι ξεκάθαρο όραμα, στόχευση και το πιο σημαντικό, ένα σχέδιο δράσης και ανθρώπους ικανούς να το υλοποιήσουν. Μια συνολική ατζέντα μεταρρυθμίσεων και αλλαγών που να αγγίζουν όλο το φάσμα λειτουργίας της οικονομίας, ούτως ώστε να αναπτύξουμε νέους τομείς δραστηριοτήτων, βασιζόμενοι στις παραδοσιακές μας δυνάμεις και επενδύοντας σε νέες, όπως είναι η έρευνα και η καινοτομία. Προς αυτήν την κατεύθυνση, άλλωστε, τα πανεπιστήμιά μας αναπτύσσονται. Η Κύπρος έχει αντλήσει διακόσια εκατομμύρια στο πλαίσιο του προγράμματος Horizon 2020, και 200 επιπλέον εκατομμύρια για προγράμματα έρευνας teaming. Για να γίνουν όλα αυτά, χρειαζόμαστε ένα κράτος σύγχρονο, ευέλικτο, αποτελεσματικό, που να εισέλθει στην ψηφιακή εποχή. Φυσικά, θα πρέπει και ο ιδιωτικός τομέας να ανταποκριθεί σ’ αυτήν τη μεγάλη πρόκληση. Για μια οικονομία ανταγωνιστική και παραγωγική που θα οδηγήσει σε κοινωνική συνοχή, με τα οφέλη της ανάπτυξης ορατά για όλους τους πολίτες.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Βαρόμετρο το κυπριακό διαβατήριο για τα ακίνητα
Έχουμε το προσωπικό για κάτι τέτοιο;
Πιστεύω ότι διαθέτουμε το κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό. Ως Κύπριοι έχουμε αποδείξει επανειλημμένα ότι σε συνθήκες κρίσης ανταποκρινόμαστε θετικά. Μετά την κορύφωση της κρίσης του 2013 εκπλήξαμε ευχάριστα και την ΕΕ και τον υπόλοιπο κόσμο, με τον τρόπο με τον οποίο εξήλθαμε από το μνημόνιο και επιστρέψαμε γρήγορα σε ρυθμούς ανάπτυξης. Αναγκαία είναι επίσης η πολιτική συναίνεση, καθώς και η πολιτική βούληση, στοιχεία που διαθέτουμε για να ξεπεράσουμε τις δύσκολες στιγμές, αλλά τα αφήνουμε στην άκρη όταν ξεπεράσουμε τις δυσκολίες. Άλλες μικρές σε μέγεθος χώρες τα κατάφεραν γιατί όχι και η Κύπρος.
Απαραίτητη η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση
Έχουμε βγει πλέον από τα πολύ δύσκολα. Διερωτώμαι όμως αν έχουμε το μοντέλο που θα μας επιτρέψει να πάμε μπροστά…
Έχουμε τις προϋποθέσεις να το δημιουργήσουμε. Είναι το ταλαντούχο ανθρώπινο δυναμικό που διαθέτουμε στην Κύπρο, στο οποίο πρέπει να επενδύσουμε για να αποκτήσει τις δεξιότητες που χρειάζονται στη νέα εποχή. Εμείς, ως PwC, κάνουμε μια μεγάλη επένδυση στην ψηφιακή επιμόρφωση του προσωπικού μας, με το πρόγραμμα “New World. New skills” εστιάζοντας επιπρόσθετα και στην ανάπτυξη εργαλείων για τους πελάτες μας, αλλά και σε συνεργασίες με την ευρύτερη κοινωνία. Πρόσφατα ανακοινώσαμε τη συνεργασία μας με τον Οργανισμό Νεολαίας Κύπρου, επενδύοντας στην ψηφιακή εκπαίδευση της ευρύτερης κοινωνίας. Κεντρικός στόχος για την Κύπρο, μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα πρέπει να είναι η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Η εκπαίδευση είναι απαραίτητος μοχλός, όχι μόνο για οικονομική ανάπτυξη αλλά και για κοινωνική συνοχή, παρέχοντας στα παιδιά μας τις δεξιότητες και τις ευκαιρίες που χρειάζονται στη νέα εποχή.
Ενιαία εποπτική αρχή
Τελευταία η αξιοπιστία της Κύπρου δέχθηκε πλήγματα με τα «χρυσά διαβατήρια», αλλά και άλλες καταστάσεις, σε οικονομικό αλλά και πολιτικό επίπεδο. Τι χρειάζεται να γίνει για να αποκατασταθεί;
Μετά την κορύφωση της κρίσης του 2013 και τον τρόπο με τον οποίο βγήκαμε από το μνημόνιο και επιστρέψαμε στην ανάπτυξη, κερδίσαμε ένα στοίχημα αξιοπιστίας, όσον αφορά στην ικανότητά μας να διαχειριστούμε την οικονομία. Εξακολουθούμε ωστόσο, να έχουμε ζητήματα σε σχέση με την εικόνα της Κύπρου, κυρίως σε θέματα ξεπλύματος βρώμικου χρήματος. Αυτό το ζήτημα είναι υπαρκτό και οφείλουμε όλοι να το αντιμετωπίσουμε. Και ο τρόπος αντιμετώπισής του είναι να κάνουμε τις αναγκαίες αλλαγές εδώ στην Κύπρο. Άλλωστε έχουν γίνει, ήδη, αρκετά προς την κατεύθυνση αυτή. Να θυμίσω την πολύ σωστή οδηγία της Κεντρικής Τράπεζας για τις εταιρείες κέλυφος, το πρόγραμμα πολιτογραφήσεων, που πλέον έχει πολύ αυστηρά κριτήρια και προϋποθέσεις. Εδώ και κάποια χρόνια έχω εισηγηθεί τη δημιουργία μιας ενιαίας Αρχής, που να εποπτεύει τα θέματα ξεπλύματος βρώμικου χρήματος, όλους τους εμπλεκόμενους, τους επαγγελματίες, τους οργανισμούς και τις εταιρείες. Και φυσικά να μπορεί να επιβάλλει αυστηρές κυρώσεις. Θα έδινε ένα δυνατό μήνυμα προς τα έξω, σε σχέση με την αποφασιστικότητα μας να αντιμετωπίσουμε τα όποια θέματα υπάρχουν. Ταυτόχρονα, όμως, θα πρέπει να επενδύσουμε, ως χώρα, στο πώς να προβάλλουμε τα όσα θετικά συμβαίνουν στην Κύπρο. Όταν πχ. σε διάφορα διεθνή συνέδρια αναφέρω ότι η Λευκωσία είναι πλέον πανεπιστημιούπολη, ότι έχουμε Πανεπιστήμια με πολύ καλές κατατάξεις διεθνώς, ότι έχουμε αντλήσει εκατομμύρια για θέματα έρευνας, ξαφνιάζονται ευχάριστα. Υπάρχουν πράγματα που γίνονται στην Κύπρο και δεν είναι ευρέως γνωστά.
Το πρόγραμμα των πολιτογραφήσεων πρέπει να συνεχιστεί, ή βαθμιαία πρέπει να καταργηθεί;
Το πρόγραμμα πολιτογραφήσεων, για να θυμηθούμε, αξιοποιήθηκε αμέσως μετά την κορύφωση της κρίσης. Σκοπός του ήταν να μετριάσει τις επιπτώσεις των αποφάσεων στον τραπεζικό τομέα, να κρατήσουν τις καταθέσεις οι τράπεζες και να αντλήσει δανειοδότηση η κυβέρνηση. Αργότερα, χρησιμοποιήθηκε ως ένας μοχλός ανάπτυξης του κατασκευαστικού τομέα, με οφέλη που προσέδωσε στην οικονομία, αλλά και συμβάλλοντας στην αντιμετώπιση του προβλήματος των μη εξυπηρετούμενων δανείων (ΜΕΔ) στο τραπεζικό σύστημα. Είναι σημαντικό σε μια οικονομία να έχεις κίνητρα για επενδύσεις. Χρειάζεται όμως να υπάρχουν αυστηροί κανόνες, σωστή εφαρμογή τους και επικέντρωση στην ποιότητα. Πέραν από επιμέρους κίνητρα, το 2020, η αφετηρία της νέας δεκαετίας, είναι ένα ορόσημο για να σχεδιάσουμε την Κύπρο που θέλουμε, την Κύπρο του μέλλοντος.
Έχουμε το προσωπικό για κάτι τέτοιο;
Πιστεύω ότι διαθέτουμε το κατάλληλο ανθρώπινο δυναμικό. Ως Κύπριοι έχουμε αποδείξει επανειλημμένα ότι σε συνθήκες κρίσης ανταποκρινόμαστε θετικά. Μετά την κορύφωση της κρίσης του 2013 εκπλήξαμε ευχάριστα και την ΕΕ και τον υπόλοιπο κόσμο, με τον τρόπο με τον οποίο εξήλθαμε από το μνημόνιο και επιστρέψαμε γρήγορα σε ρυθμούς ανάπτυξης. Αναγκαία είναι επίσης η πολιτική συναίνεση, καθώς και η πολιτική βούληση, στοιχεία που διαθέτουμε για να ξεπεράσουμε τις δύσκολες στιγμές, αλλά τα αφήνουμε στην άκρη όταν ξεπεράσουμε τις δυσκολίες. Άλλες μικρές σε μέγεθος χώρες τα κατάφεραν γιατί όχι και η Κύπρος.
Απαραίτητη η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση
Έχουμε βγει πλέον από τα πολύ δύσκολα. Διερωτώμαι όμως αν έχουμε το μοντέλο που θα μας επιτρέψει να πάμε μπροστά…
Έχουμε τις προϋποθέσεις να το δημιουργήσουμε. Είναι το ταλαντούχο ανθρώπινο δυναμικό που διαθέτουμε στην Κύπρο, στο οποίο πρέπει να επενδύσουμε για να αποκτήσει τις δεξιότητες που χρειάζονται στη νέα εποχή. Εμείς, ως PwC, κάνουμε μια μεγάλη επένδυση στην ψηφιακή επιμόρφωση του προσωπικού μας, με το πρόγραμμα “New World. New skills” εστιάζοντας επιπρόσθετα και στην ανάπτυξη εργαλείων για τους πελάτες μας, αλλά και σε συνεργασίες με την ευρύτερη κοινωνία. Πρόσφατα ανακοινώσαμε τη συνεργασία μας με τον Οργανισμό Νεολαίας Κύπρου, επενδύοντας στην ψηφιακή εκπαίδευση της ευρύτερης κοινωνίας. Κεντρικός στόχος για την Κύπρο, μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα πρέπει να είναι η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Η εκπαίδευση είναι απαραίτητος μοχλός, όχι μόνο για οικονομική ανάπτυξη αλλά και για κοινωνική συνοχή, παρέχοντας στα παιδιά μας τις δεξιότητες και τις ευκαιρίες που χρειάζονται στη νέα εποχή.
Ενιαία εποπτική αρχή
Τελευταία η αξιοπιστία της Κύπρου δέχθηκε πλήγματα με τα «χρυσά διαβατήρια», αλλά και άλλες καταστάσεις, σε οικονομικό αλλά και πολιτικό επίπεδο. Τι χρειάζεται να γίνει για να αποκατασταθεί;
Μετά την κορύφωση της κρίσης του 2013 και τον τρόπο με τον οποίο βγήκαμε από το μνημόνιο και επιστρέψαμε στην ανάπτυξη, κερδίσαμε ένα στοίχημα αξιοπιστίας, όσον αφορά στην ικανότητά μας να διαχειριστούμε την οικονομία. Εξακολουθούμε ωστόσο, να έχουμε ζητήματα σε σχέση με την εικόνα της Κύπρου, κυρίως σε θέματα ξεπλύματος βρώμικου χρήματος. Αυτό το ζήτημα είναι υπαρκτό και οφείλουμε όλοι να το αντιμετωπίσουμε. Και ο τρόπος αντιμετώπισής του είναι να κάνουμε τις αναγκαίες αλλαγές εδώ στην Κύπρο. Άλλωστε έχουν γίνει, ήδη, αρκετά προς την κατεύθυνση αυτή. Να θυμίσω την πολύ σωστή οδηγία της Κεντρικής Τράπεζας για τις εταιρείες κέλυφος, το πρόγραμμα πολιτογραφήσεων, που πλέον έχει πολύ αυστηρά κριτήρια και προϋποθέσεις. Εδώ και κάποια χρόνια έχω εισηγηθεί τη δημιουργία μιας ενιαίας Αρχής, που να εποπτεύει τα θέματα ξεπλύματος βρώμικου χρήματος, όλους τους εμπλεκόμενους, τους επαγγελματίες, τους οργανισμούς και τις εταιρείες. Και φυσικά να μπορεί να επιβάλλει αυστηρές κυρώσεις. Θα έδινε ένα δυνατό μήνυμα προς τα έξω, σε σχέση με την αποφασιστικότητα μας να αντιμετωπίσουμε τα όποια θέματα υπάρχουν. Ταυτόχρονα, όμως, θα πρέπει να επενδύσουμε, ως χώρα, στο πώς να προβάλλουμε τα όσα θετικά συμβαίνουν στην Κύπρο. Όταν πχ. σε διάφορα διεθνή συνέδρια αναφέρω ότι η Λευκωσία είναι πλέον πανεπιστημιούπολη, ότι έχουμε Πανεπιστήμια με πολύ καλές κατατάξεις διεθνώς, ότι έχουμε αντλήσει εκατομμύρια για θέματα έρευνας, ξαφνιάζονται ευχάριστα. Υπάρχουν πράγματα που γίνονται στην Κύπρο και δεν είναι ευρέως γνωστά.
Το πρόγραμμα των πολιτογραφήσεων πρέπει να συνεχιστεί, ή βαθμιαία πρέπει να καταργηθεί;
Το πρόγραμμα πολιτογραφήσεων, για να θυμηθούμε, αξιοποιήθηκε αμέσως μετά την κορύφωση της κρίσης. Σκοπός του ήταν να μετριάσει τις επιπτώσεις των αποφάσεων στον τραπεζικό τομέα, να κρατήσουν τις καταθέσεις οι τράπεζες και να αντλήσει δανειοδότηση η κυβέρνηση. Αργότερα, χρησιμοποιήθηκε ως ένας μοχλός ανάπτυξης του κατασκευαστικού τομέα, με οφέλη που προσέδωσε στην οικονομία, αλλά και συμβάλλοντας στην αντιμετώπιση του προβλήματος των μη εξυπηρετούμενων δανείων (ΜΕΔ) στο τραπεζικό σύστημα. Είναι σημαντικό σε μια οικονομία να έχεις κίνητρα για επενδύσεις. Χρειάζεται όμως να υπάρχουν αυστηροί κανόνες, σωστή εφαρμογή τους και επικέντρωση στην ποιότητα. Πέραν από επιμέρους κίνητρα, το 2020, η αφετηρία της νέας δεκαετίας, είναι ένα ορόσημο για να σχεδιάσουμε την Κύπρο που θέλουμε, την Κύπρο του μέλλοντος.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Κύπρος: Οι σταθμοί αξιολογήσεων της οικονομίας
Αλλάζει ο τομέας υπηρεσιών
Ποιοι είναι οι τομείς στους οποίους μπορούμε να βασιστούμε πραγματικά για να χτίσουμε την οικονομία του αύριο;
Υπάρχουν οι παραδοσιακοί τομείς της κυπριακής οικονομίας. Ο τουρισμός θα συνεχίσει να είναι ένας σημαντικός τομέας οικονομικής ανάπτυξης. Πρέπει, όμως, να εξετάσουμε τα θέματα ποιότητας και βιωσιμότητας, μέσα στο πλαίσιο προστασίας του περιβάλλοντος. Οφείλουμε να ανοιχτούμε σε νέες αγορές. Ο τομέας των υπηρεσιών αλλάζει. Πλέον, προσπαθούμε να προβάλλουμε την Κύπρο, ως ένα κέντρο για αμοιβαία κεφάλαια, για διαχειριστές επενδύσεων. Κατευθυνόμαστε, δηλαδή, σε ένα μοντέλο όπου οι οργανισμοί βρίσκονται κάτω από εποπτεία και ρύθμιση. Ως οργανισμός αναπτύσσουμε υπηρεσίες που έχουν σχέση, με την κυβερνοασφάλεια, με την ψηφιακή μεταμόρφωση, με τα data analytics, τις fintech και δεν επαναπαυόμαστε. Νέες προοπτικές ανοίγονται και στη ναυτιλία. Και ο κατασκευαστικός τομέας εξελίσσεται και προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα. Πέρα, όμως, από τους παραδοσιακούς τομείς, η δύναμη της Κύπρου, όπως σας ανέφερα, είναι το ανθρώπινο δυναμικό της, εξειδικευμένοι επαγγελματίες και επιστήμονες που διαπρέπουν στην Κύπρο και στο εξωτερικό που μέσα στις κατάλληλες συνθήκες μπορούν να αναπτύξουν νέους τομείς δραστηριότητας με άξονα τις νέες τεχνολογίες, τη φαρμακευτική, το περιβάλλον, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειες.
Να πάμε όμως και στο Brexit το οποίο φαίνεται να είναι αναπόφευκτο, μετά και την εκλογική νίκη των συντηρητικών, του Μπόρις Τζόνσον, στη Βρετανία.
Το Brexit είναι μια απόφαση του βρετανικού λαού, η οποία πρέπει να γίνει σεβαστή από όλους. Το 2020 θα είναι μια χρονιά, που θα δούμε ποια συμφωνία θα προκύψει, όσον αφορά στις επόμενες σχέσεις της ΕΕ με τη Μεγάλη Βρετανία. Η Μεγάλη Βρετανία είναι μια χώρα, με την οποία η Κύπρος διατηρεί στενούς εμπορικούς δεσμούς. Παραδοσιακά, στον τουρισμό, αλλά, σε κάποιο βαθμό και στις υπηρεσίες. Είναι, επομένως, κρίσιμο να δούμε ποιες θα είναι οι σχέσεις μετά τη μεταβατική περίοδο. Ελπίζω ότι θα έχουμε, ως χώρα μέλος της ΕΕ, έστω και με το μικρό μας μέγεθος, λόγο και ρόλο σε αυτή τη συμφωνία. Η Κύπρος, μπορεί να διεκδικήσει τη δική της θέση στον τομέα της εκπαίδευσης και της υγείας, μέσα από συμπράξεις και συμφωνίες που είναι πιθανό να προκύψουν. Σημαντικός παράγοντας επιτυχίας είναι ο επιχειρηματικός κόσμος, οι επιλογές και οι αποφάσεις του.
Να μην ξεφύγουμε
Να έρθουμε τώρα στις κυπριακές τράπεζες. Τι γίνεται με τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια (ΜΕΔ); Και γιατί εξακολουθούν να υπάρχουν μεγάλες δυσκολίες στη χρηματοδότηση επιχειρήσεων, στη χορήγηση δανείων;
Οι τράπεζες πλέον έχουν ανακεφαλαιοποιηθεί και τα ΜΕΔ είναι σε πορεία μείωσης. Φυσικά τα ΜΕΔ φεύγουν από τους τραπεζικούς ισολογισμούς, αλλά παραμένουν στην οικονομία. Άρα το πρόβλημα του υπερδανεισμού του ιδιωτικού τομέα στην Κύπρο και η απομόχλευση που πρέπει να γίνει είναι ένα ζήτημα το οποίο παραμένει, άσχετα με το αν τα δάνεια δεν είναι στους ισολογισμούς των τραπεζών αλλά σε πλατφόρμες διαχείρισης. Αυτό έχει επιπτώσεις στη δυνατότητα χρηματοδότησης. Οι τράπεζες έχουν μεγάλη ρευστότητα αυτήν τη στιγμή στην Κύπρο, αλλά για να χρηματοδοτήσουν ένα έργο θα πρέπει να πειστούν για τη βιωσιμότητά του, την ικανότητα αποπληρωμής, τις αποδόσεις κλπ. Κι εδώ επιστρέφουμε στη συζήτηση για τους νέους τομείς στην οικονομία, για μεγαλύτερη καινοτομία, για νέες ιδέες που μπορούν να αντλήσουν πιο εύκολα χρηματοδότηση από τις τράπεζες. Η οικονομία χρειάζεται ρευστότητα, ο ρόλος των τραπεζών είναι να χρηματοδοτήσουν την πραγματική οικονομία και την ανάπτυξη, αλλά αυτό πρέπει να γίνεται πάντα με λελογισμένο τρόπο στη βάση σωστών επιχειρηματικών σχεδίων και βιώσιμων προτάσεων. Να μην ξεφύγουμε πάλι.
Πριν την κρίση υπήρχε πολύ ρωσικό χρήμα στην κυπριακή οικονομία. Τώρα, που βρίσκεται αυτή η υπόθεση;
Υπάρχουν δύο θέματα. Το ένα είναι οι ξένες καταθέσεις στο τραπεζικό σύστημα. Με βάση τα στοιχεία που δημοσιοποιεί η Κεντρική Τράπεζα, είναι ξεκάθαρο ότι οι ξένες καταθέσεις συνολικά στο τραπεζικό σύστημα έχουν μειωθεί δραματικά. Τούτο οφείλεται και στις νέες αυστηρές οδηγίες που εφαρμόζουν οι κυπριακές τράπεζες τα τελευταία χρόνια. Άρα και η εξάρτηση του τραπεζικού συστήματος από ξένη ρευστότητα έχει μειωθεί πάρα πολύ, κι αυτό είναι θετικό. Αυτή είναι η μια πτυχή. Η άλλη πτυχή αφορά στις πραγματικές επενδύσεις στην οικονομία που συνεχίζονται, είτε από τη Ρωσία είτε από άλλες χώρες και είναι καλοδεχούμενες. Η Κύπρος έχει παραδοσιακά καλές σχέσεις με τη Ρωσία, υπάρχει μια δραστήρια ρωσική επιχειρηματική κοινότητα στο νησί και η Κύπρος εξακολουθεί να είναι μια επιλογή, όχι μόνο για Ρώσους αλλά και για άλλους επενδυτές.
Τελευταία βλέπουμε να προχωρούν στην Κύπρο παραγωγικές επενδύσεις από την Κίνα, το καζίνο, η συμφωνία για μονάδα αποϋγροποίησης φυσικού αερίου. Πώς μπορούν να προσελκυστούν κι άλλες επενδύσεις αυτού του είδους;
Η Κίνα είναι σίγουρα μια τεράστια αναδυόμενη οικονομική δύναμη, η οποία έχει κάνει μεγάλες επενδύσεις στην Ελλάδα και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Πιστεύω ότι οι επενδυτές από την Κίνα έχουν τις ίδιες επιθυμίες, με τους επενδυτές απ’ όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Θέλουν προβλεψιμότητα. Όσον αφορά στις διαδικασίες, θέλουν να ξέρουν ποια είναι τα χρονοδιαγράμματα, να ξέρουν ποιες είναι οι προϋποθέσεις. Και όλα αυτά να τηρούνται, να μην προσκρούουν σε ατέρμονες γραφειοκρατίες, σε πολλαπλές αδειοδοτήσεις. Θέλουν να μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά στη διαδικασία της απόφασής τους για επένδυση, αλλά και στην υλοποίησή της. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει οι κανόνες να είναι αυστηροί, αποτελεσματικοί, να επικεντρώνονται στην ποιότητα. Ταυτόχρονα, να είναι προβλέψιμοι και διαφανείς για όλους τους επενδυτές, είτε είναι Κύπριοι, είτε είναι ξένοι.
Προσοχή με το φυσικό αέριο
Σε σχέση με τους υδρογονάνθρακες τώρα. Διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν μεγάλες δυσκολίες οικονομικά και πολιτικά με τις κινήσεις της Τουρκίας στην ΑΟΖ. Τελικά οι υδρογονάνθρακες, έτσι όπως έχουν εξελιχθεί τα πράγματα, είναι ευλογία ή κατάρα;
Η προοπτική ανάπτυξης των υδρογονανθράκων για οποιαδήποτε χώρα είναι μεσοπρόθεσμη, ή και μακροπρόθεσμη. Ας πάρουμε το παράδειγμα της Νορβηγίας. Ξεκίνησε τη διαδικασία ανάπτυξης του τομέα των υδρογονανθράκων στο τέλος της δεκαετίας του ’60. Της πήρε αρκετά χρόνια για να τον αξιοποιήσει και να τον αναπτύξει. Άρα, δεν πρέπει να βιαζόμαστε και να βλέπουμε αυτήν την προοπτική ως κάτι το άμεσο. Σίγουρα το φυσικό αέριο, στο πλαίσιο της μετάβασης σε πιο πράσινες πηγές ενέργειας, θα συνεχίσει να αποτελεί καύσιμο με ζήτηση στη διεθνή αγορά. Από την άλλη, υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα σε ότι αφορά τις τιμές. Το κόστος εξόρυξης στην Κύπρο είναι μεγάλο. Υπάρχουν και τα γεωπολιτικά ζητήματα στην περιοχή, τα οποία σίγουρα χρειάζονται πολύ προσεκτικούς και λεπτούς χειρισμούς. Η άποψή μου είναι ότι για μια χώρα όπως η Κύπρος, το να έχει, όταν τελικά έχει, σημαντικά πιστοποιημένα κοιτάσματα υδρογονανθράκων, μπορεί να είναι ευλογία που θα βοηθήσει όλους τους κατοίκους του νησιού.
Μπορεί να είναι ευλογία το φυσικό αέριο χωρίς να λυθεί το κυπριακό;
Πιστεύω ότι το φυσικό αέριο μπορεί να αποτελέσει μοχλό που θα δώσει προοπτική για την Κύπρο και για τους κατοίκους ολόκληρου του νησιού. Θα πρέπει, όμως, να είμαστε προσεκτικοί και να μη στηριχθούμε υπέρμετρα σε αυτό. Με την απαρχή της νέας δεκαετίας πρέπει να σκεφτούμε την Κύπρο που θέλουμε. Είναι πεποίθησή μου ότι υπάρχουν οι προϋποθέσεις να δημιουργήσουμε μια οικονομία πιο ανταγωνιστική, πιο παραγωγική, να έχουμε βιώσιμη ανάπτυξη με σεβασμό προς το περιβάλλον, με τα οφέλη να αγγίζουν όλους τους Κύπριους. Ο τομέας της ενέργειας μπορεί να είναι ένας από τους τομείς οικονομικής ανάπτυξης, αλλά δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως η κότα με το χρυσό αυγό.
Αλλάζει ο τομέας υπηρεσιών
Ποιοι είναι οι τομείς στους οποίους μπορούμε να βασιστούμε πραγματικά για να χτίσουμε την οικονομία του αύριο;
Υπάρχουν οι παραδοσιακοί τομείς της κυπριακής οικονομίας. Ο τουρισμός θα συνεχίσει να είναι ένας σημαντικός τομέας οικονομικής ανάπτυξης. Πρέπει, όμως, να εξετάσουμε τα θέματα ποιότητας και βιωσιμότητας, μέσα στο πλαίσιο προστασίας του περιβάλλοντος. Οφείλουμε να ανοιχτούμε σε νέες αγορές. Ο τομέας των υπηρεσιών αλλάζει. Πλέον, προσπαθούμε να προβάλλουμε την Κύπρο, ως ένα κέντρο για αμοιβαία κεφάλαια, για διαχειριστές επενδύσεων. Κατευθυνόμαστε, δηλαδή, σε ένα μοντέλο όπου οι οργανισμοί βρίσκονται κάτω από εποπτεία και ρύθμιση. Ως οργανισμός αναπτύσσουμε υπηρεσίες που έχουν σχέση, με την κυβερνοασφάλεια, με την ψηφιακή μεταμόρφωση, με τα data analytics, τις fintech και δεν επαναπαυόμαστε. Νέες προοπτικές ανοίγονται και στη ναυτιλία. Και ο κατασκευαστικός τομέας εξελίσσεται και προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα. Πέρα, όμως, από τους παραδοσιακούς τομείς, η δύναμη της Κύπρου, όπως σας ανέφερα, είναι το ανθρώπινο δυναμικό της, εξειδικευμένοι επαγγελματίες και επιστήμονες που διαπρέπουν στην Κύπρο και στο εξωτερικό που μέσα στις κατάλληλες συνθήκες μπορούν να αναπτύξουν νέους τομείς δραστηριότητας με άξονα τις νέες τεχνολογίες, τη φαρμακευτική, το περιβάλλον, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειες.
Να πάμε όμως και στο Brexit το οποίο φαίνεται να είναι αναπόφευκτο, μετά και την εκλογική νίκη των συντηρητικών, του Μπόρις Τζόνσον, στη Βρετανία.
Το Brexit είναι μια απόφαση του βρετανικού λαού, η οποία πρέπει να γίνει σεβαστή από όλους. Το 2020 θα είναι μια χρονιά, που θα δούμε ποια συμφωνία θα προκύψει, όσον αφορά στις επόμενες σχέσεις της ΕΕ με τη Μεγάλη Βρετανία. Η Μεγάλη Βρετανία είναι μια χώρα, με την οποία η Κύπρος διατηρεί στενούς εμπορικούς δεσμούς. Παραδοσιακά, στον τουρισμό, αλλά, σε κάποιο βαθμό και στις υπηρεσίες. Είναι, επομένως, κρίσιμο να δούμε ποιες θα είναι οι σχέσεις μετά τη μεταβατική περίοδο. Ελπίζω ότι θα έχουμε, ως χώρα μέλος της ΕΕ, έστω και με το μικρό μας μέγεθος, λόγο και ρόλο σε αυτή τη συμφωνία. Η Κύπρος, μπορεί να διεκδικήσει τη δική της θέση στον τομέα της εκπαίδευσης και της υγείας, μέσα από συμπράξεις και συμφωνίες που είναι πιθανό να προκύψουν. Σημαντικός παράγοντας επιτυχίας είναι ο επιχειρηματικός κόσμος, οι επιλογές και οι αποφάσεις του.
Να μην ξεφύγουμε
Να έρθουμε τώρα στις κυπριακές τράπεζες. Τι γίνεται με τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια (ΜΕΔ); Και γιατί εξακολουθούν να υπάρχουν μεγάλες δυσκολίες στη χρηματοδότηση επιχειρήσεων, στη χορήγηση δανείων;
Οι τράπεζες πλέον έχουν ανακεφαλαιοποιηθεί και τα ΜΕΔ είναι σε πορεία μείωσης. Φυσικά τα ΜΕΔ φεύγουν από τους τραπεζικούς ισολογισμούς, αλλά παραμένουν στην οικονομία. Άρα το πρόβλημα του υπερδανεισμού του ιδιωτικού τομέα στην Κύπρο και η απομόχλευση που πρέπει να γίνει είναι ένα ζήτημα το οποίο παραμένει, άσχετα με το αν τα δάνεια δεν είναι στους ισολογισμούς των τραπεζών αλλά σε πλατφόρμες διαχείρισης. Αυτό έχει επιπτώσεις στη δυνατότητα χρηματοδότησης. Οι τράπεζες έχουν μεγάλη ρευστότητα αυτήν τη στιγμή στην Κύπρο, αλλά για να χρηματοδοτήσουν ένα έργο θα πρέπει να πειστούν για τη βιωσιμότητά του, την ικανότητα αποπληρωμής, τις αποδόσεις κλπ. Κι εδώ επιστρέφουμε στη συζήτηση για τους νέους τομείς στην οικονομία, για μεγαλύτερη καινοτομία, για νέες ιδέες που μπορούν να αντλήσουν πιο εύκολα χρηματοδότηση από τις τράπεζες. Η οικονομία χρειάζεται ρευστότητα, ο ρόλος των τραπεζών είναι να χρηματοδοτήσουν την πραγματική οικονομία και την ανάπτυξη, αλλά αυτό πρέπει να γίνεται πάντα με λελογισμένο τρόπο στη βάση σωστών επιχειρηματικών σχεδίων και βιώσιμων προτάσεων. Να μην ξεφύγουμε πάλι.
Πριν την κρίση υπήρχε πολύ ρωσικό χρήμα στην κυπριακή οικονομία. Τώρα, που βρίσκεται αυτή η υπόθεση;
Υπάρχουν δύο θέματα. Το ένα είναι οι ξένες καταθέσεις στο τραπεζικό σύστημα. Με βάση τα στοιχεία που δημοσιοποιεί η Κεντρική Τράπεζα, είναι ξεκάθαρο ότι οι ξένες καταθέσεις συνολικά στο τραπεζικό σύστημα έχουν μειωθεί δραματικά. Τούτο οφείλεται και στις νέες αυστηρές οδηγίες που εφαρμόζουν οι κυπριακές τράπεζες τα τελευταία χρόνια. Άρα και η εξάρτηση του τραπεζικού συστήματος από ξένη ρευστότητα έχει μειωθεί πάρα πολύ, κι αυτό είναι θετικό. Αυτή είναι η μια πτυχή. Η άλλη πτυχή αφορά στις πραγματικές επενδύσεις στην οικονομία που συνεχίζονται, είτε από τη Ρωσία είτε από άλλες χώρες και είναι καλοδεχούμενες. Η Κύπρος έχει παραδοσιακά καλές σχέσεις με τη Ρωσία, υπάρχει μια δραστήρια ρωσική επιχειρηματική κοινότητα στο νησί και η Κύπρος εξακολουθεί να είναι μια επιλογή, όχι μόνο για Ρώσους αλλά και για άλλους επενδυτές.
Τελευταία βλέπουμε να προχωρούν στην Κύπρο παραγωγικές επενδύσεις από την Κίνα, το καζίνο, η συμφωνία για μονάδα αποϋγροποίησης φυσικού αερίου. Πώς μπορούν να προσελκυστούν κι άλλες επενδύσεις αυτού του είδους;
Η Κίνα είναι σίγουρα μια τεράστια αναδυόμενη οικονομική δύναμη, η οποία έχει κάνει μεγάλες επενδύσεις στην Ελλάδα και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Πιστεύω ότι οι επενδυτές από την Κίνα έχουν τις ίδιες επιθυμίες, με τους επενδυτές απ’ όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Θέλουν προβλεψιμότητα. Όσον αφορά στις διαδικασίες, θέλουν να ξέρουν ποια είναι τα χρονοδιαγράμματα, να ξέρουν ποιες είναι οι προϋποθέσεις. Και όλα αυτά να τηρούνται, να μην προσκρούουν σε ατέρμονες γραφειοκρατίες, σε πολλαπλές αδειοδοτήσεις. Θέλουν να μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά στη διαδικασία της απόφασής τους για επένδυση, αλλά και στην υλοποίησή της. Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει οι κανόνες να είναι αυστηροί, αποτελεσματικοί, να επικεντρώνονται στην ποιότητα. Ταυτόχρονα, να είναι προβλέψιμοι και διαφανείς για όλους τους επενδυτές, είτε είναι Κύπριοι, είτε είναι ξένοι.
Προσοχή με το φυσικό αέριο
Σε σχέση με τους υδρογονάνθρακες τώρα. Διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν μεγάλες δυσκολίες οικονομικά και πολιτικά με τις κινήσεις της Τουρκίας στην ΑΟΖ. Τελικά οι υδρογονάνθρακες, έτσι όπως έχουν εξελιχθεί τα πράγματα, είναι ευλογία ή κατάρα;
Η προοπτική ανάπτυξης των υδρογονανθράκων για οποιαδήποτε χώρα είναι μεσοπρόθεσμη, ή και μακροπρόθεσμη. Ας πάρουμε το παράδειγμα της Νορβηγίας. Ξεκίνησε τη διαδικασία ανάπτυξης του τομέα των υδρογονανθράκων στο τέλος της δεκαετίας του ’60. Της πήρε αρκετά χρόνια για να τον αξιοποιήσει και να τον αναπτύξει. Άρα, δεν πρέπει να βιαζόμαστε και να βλέπουμε αυτήν την προοπτική ως κάτι το άμεσο. Σίγουρα το φυσικό αέριο, στο πλαίσιο της μετάβασης σε πιο πράσινες πηγές ενέργειας, θα συνεχίσει να αποτελεί καύσιμο με ζήτηση στη διεθνή αγορά. Από την άλλη, υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα σε ότι αφορά τις τιμές. Το κόστος εξόρυξης στην Κύπρο είναι μεγάλο. Υπάρχουν και τα γεωπολιτικά ζητήματα στην περιοχή, τα οποία σίγουρα χρειάζονται πολύ προσεκτικούς και λεπτούς χειρισμούς. Η άποψή μου είναι ότι για μια χώρα όπως η Κύπρος, το να έχει, όταν τελικά έχει, σημαντικά πιστοποιημένα κοιτάσματα υδρογονανθράκων, μπορεί να είναι ευλογία που θα βοηθήσει όλους τους κατοίκους του νησιού.
Μπορεί να είναι ευλογία το φυσικό αέριο χωρίς να λυθεί το κυπριακό;
Πιστεύω ότι το φυσικό αέριο μπορεί να αποτελέσει μοχλό που θα δώσει προοπτική για την Κύπρο και για τους κατοίκους ολόκληρου του νησιού. Θα πρέπει, όμως, να είμαστε προσεκτικοί και να μη στηριχθούμε υπέρμετρα σε αυτό. Με την απαρχή της νέας δεκαετίας πρέπει να σκεφτούμε την Κύπρο που θέλουμε. Είναι πεποίθησή μου ότι υπάρχουν οι προϋποθέσεις να δημιουργήσουμε μια οικονομία πιο ανταγωνιστική, πιο παραγωγική, να έχουμε βιώσιμη ανάπτυξη με σεβασμό προς το περιβάλλον, με τα οφέλη να αγγίζουν όλους τους Κύπριους. Ο τομέας της ενέργειας μπορεί να είναι ένας από τους τομείς οικονομικής ανάπτυξης, αλλά δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως η κότα με το χρυσό αυγό.
