Εισαγωγή
Ο Donald Trump θα μείνει στην ιστορία ως ο πρόεδρος που είχε την αμεσότερη επαφή με τους ψηφοφόρους του, καθώς είχε 89 εκατομμύρια ακόλουθους στο twitter (έναντι 23 του Joe Biden). Έφτανε όμως μια απόφαση του Jack Dorsey (και λίγο αργότερα του Mark Zuckerberg), χωρίς καν ένα νόμο ή μια υπογραφή, για να διακόψει την επαφή ενός προέδρου των ΗΠΑ με δεκάδες εκατομμύρια ψηφοφόρων του.
Η ανεξέλεγκτη όμως διάχυση των ψευδών ειδήσεων, αλλά και η ανήθικη χρήση των προσωπικών δεδομένων από τους ισχυρούς βάζει βόμβα στα θεμέλια της δημοκρατίας, καθώς μπορεί να παραβιάσει τους κανόνες της αγοράς, αλλά και να αλλοιώσει ακόμη και αποτελέσματα εκλογών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η παράνομη αγορά προσωπικών δεδομένων από την Cambridge Analytica πριν λίγα χρόνια.
Αυτός λοιπόν είναι ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος της εικονικότητας. Τα Social Media, με τα πολλά τους οφέλη στην επικοινωνία, την αμεσότητα και την ενημέρωση, καλλιεργούν ταυτόχρονα το πιο εύφορο έδαφος για τη διασπορά ψεμάτων, μίσους και πολιτικής χειραγώγησης. Μπορούν οι χρήστες να υπονομεύσουν τη δημοκρατία; Τα Social Media είναι πλούτος έκφρασης ή βήμα μιας διαδικτυακής οχλοκρατίας και κάθε επαγγελματία ιδεολόγου; Τελικά, πόση δημοκρατία χωράει στα Social Media; Αυτά είναι ορισμένα ερωτήματα που μας απασχολούν στο παρών κείμενο.
Η “σκοτεινή” πλευρά των Social Media για τη δημοκρατία
Σίγουρα, τα Social Media έχουν δώσει στους χρήστες τους πολλούς βαθμούς ελευθερίας, ιδιαίτερα στην έκφραση και στην επικοινωνία. Παρόλα αυτά όμως, είναι αρκετοί εκείνοι που ισχυρίζονται, ότι η δυνατότητα που δίνεται στη πλειοψηφία των πολιτών να εκφράζονται ελεύθερα μέσω των Social Media, έχει διαταράξει τις ισορροπίες της κοινωνίας, καθώς τους διακατέχει η άποψη και η εντύπωση πως δεν είναι όλα για όλους. Προς αυτή την κατεύθυνση, υπάρχουν τέσσερις βασικές κατηγορίες ανησυχίας για τα Social Media: Πρώτον ότι είναι εθιστικά, δεύτερον ότι σκοτώνουν τη δημοσιογραφία, τρίτον ότι τα λυμαίνονται επιτήδειοι για να προπαγανδίζουν και τέταρτον ότι οδηγούν τους χρήστες σε ιδεολογική απομόνωση και πόλωση.
Πριν γίνει οποιαδήποτε ανάλυση στα δύσκολα ζητήματα ελευθερίας έκφρασης, η κοινωνική επιστήμη καταδεικνύει δύο χρήσιμα γεγονότα. Καταρχήν, η παραδοχή ότι δεν υπάρχει ελεύθερος ανταγωνισμός στα Social Media. Είναι προφανές ότι οι δυνάμεις της αγοράς δεν θα φροντίσουν αυτόματα για την πολυφωνία, τη διαφάνεια και τελικά για την προστασία της δημοκρατίας. Κατά δεύτερον, σε τέτοια μη πολυφωνικά και δυνάμει χειραγωγούμενα μέσα, λίγοι είναι εξοπλισμένοι εκ φύσεως να διακρίνουν το σωστό από το λάθος, αυθεντίες από τσαρλατάνους[1].
Η άνοδος του λαϊκισμού την τελευταία δεκαετία στη Δύση (βλέπε Trump στις ΗΠΑ, κύμα ακροδεξιάς στην Ευρώπη και Brexit), συνδέεται κατά κύριο λόγο με την διάδοση των Social Media που γίνεται σχεδόν ταυτόχρονα. Τα Social Media κατά τη δεκαετία των 10s, δημιούργησαν έναν πλούτο έκφρασης, αλλά παράλληλα δόθηκε βήμα σε μια διαδικτυακή οχλοκρατία και σε κάθε τυχοδιώκτη ιδεολόγο. Αμφιλεγόμενα κείμενα και βαρύγδουπα ψεύδη, κατέκλυσαν τις οθόνες μας -με αποκορύφωμα τα fake news- σμιλεύοντας έτσι έναν θαυμαστό καινούργιο κόσμο εικονικότητας.
Από την άλλη, είναι οι ιδιωτικές εταιρείες που διαχειρίζονται τα Social Media, με σκοπό όχι βεβαίως την πολυφωνία, αλλά ούτε και την προπαγάνδα. Βασικός σκοπός τους είναι απλούστατα ο εθισμός, η έξη. Στόχος τους είναι οι χρήστες να τα χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο, για το οτιδήποτε. Από το πιο μικρό και ασήμαντο, μέχρι το πιο μεγάλο γεγονός στη ζωή τους. Με αυτόν τον τρόπο, οι χρήστες των Social Media εξαρτώνται από αυτά, γράφοντας ή διαβάζοντας διαρκώς αναρτήσεις και σχόλια.
Ένα άλλο εξίσου σοβαρό θέμα είναι οι αλγόριθμοι που χρησιμοποιούν τα Social Media. Η Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence) και τα Μεγάλα Δεδομένα (Big Data), μπορούν να εκτιμήσουν την προσωπικότητα των χρηστών τους καλύτερα απ’ ό,τι οι φίλοι, οι γονείς και οι σύντροφοί τους. Επιστημονική έρευνα του καθηγητή Michal Kosinski στο Stanford University, αποκάλυψε ότι αν κάποιος έχει κάνει μόλις 300 “Likes”, τότε οι αλγόριθμοι του Facebook μπορούν να προβλέψουν τις προτιμήσεις του (από τις πολιτικές μέχρι τις κινηματογραφικές) με μεγαλύτερη ακρίβεια απ’ ό,τι οι πιο κοντινοί του άνθρωποι[2]!!
Τρανή απόδειξη των πιο πάνω είναι η περίπτωση της εταιρείας πολιτικής επικοινωνίας Cambridge Analytica. Mε τα Big Data που είχε στα χέρια της η εταιρεία το 2016, εντόπισε όχι απλά τους αναποφάσιστους ψηφοφόρους στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, αλλά εκείνους που έκλιναν περισσότερο προς το Brexit και τον Trump. Κατόπιν, τους τροφοδότησε με έναν πλήθος ψευδών ειδήσεων (fake news) και πολιτικών διαφημίσεων, με αποτέλεσμα στο τέλος να ψηφίσουν Brexit και Trump, πεπεισμένοι ότι ενήργησαν με τη δική τους ελεύθερη βούληση.
Πιο πρόσφατο παράδειγμα, που ενισχύει την μεγάλη επιρροή των Social Media και τα προβλήματα που μπορούν να προκαλέσουν, είναι η επίθεση της 6ης Ιανουαρίου στο Καπιτώλιο. Η εισβολή στο λίκνο της δημοκρατίας, είναι ένα πολιτειακό τραύμα που ίσως αφήσει ολέθριες συνέπειες τόσο στην Αμερική, όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Ήδη οι ΗΠΑ βρίσκονται σε έναν ιδιότυπο εμφύλιο πόλεμο μέσω των Social Media. Ο Trump βεβαίως έφυγε, όμως το πρόβλημα παραμένει, όχι μόνο για τις ΗΠΑ και τις υπόλοιπες δυτικές κοινωνίες, αλλά κυρίως για την αστική φιλελεύθερη δημοκρατία.
«Η τεχνολογία πρέπει να τίθεται στην υπηρεσία της ανθρωπότητας, κι όχι να λειτουργεί ως απειλή για την ύπαρξή της», δηλώνει ο Ethan Zuckerman[3], διευθυντής του Κέντρου για τα Πολιτικά Μέσα του ΜΙΤ. Το μπλοκάρισμα των λογαριασμών του Trump στα Social Media, ακροβατεί μεταξύ των δυσδιάκριτων ορίων της προστασία της δημοκρατίας και της λογοκρισίας. Η συγκεκριμένη απόφαση αναδεικνύει το πρόβλημα της υπέρμετρης δύναμης που έχουν αποκτήσει σήμερα τα Social Media και λειτουργούν ως φυσικά μονοπώλια.
Πολλοί υιοθετούν την άποψη ότι οι ιλιγγιώδεις ρυθμοί της τεχνολογικής εξέλιξης και η διεύρυνση των ανισοτήτων που εμφανίζεται στην 4η βιομηχανική επανάσταση, ευνοούν τον λαϊκισμό και την υπεραπλούστευση σύνθετων κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων με την υιοθέτηση απλοϊκών λύσεων. Συνέπεια αυτού, γίνεται ευκολότερα η καταφυγή στην επιθετικότητα και το ρατσισμό και η άμβλυνση των όποιων αναστολών για την κατάλυση της δημοκρατίας. Όλα αυτά βέβαια μέσα στον μικρόκοσμο των Social Media, τα οποία λειτουργούν πλέον ως το μέσο (αν όχι ο επιταχυντής) των εξελίξεων, των ομαδοποιήσεων και των πολιτικών πειραματισμών.
Τα social media εμπλουτίζουν τη δημοκρατία
Πολλοί υποστηρικτές των Social Media, αναδεικνύουν την ευκολία που έχει κάθε πολίτης να εκφραστεί δημόσια, ελεύθερα και ισότιμα. Τα Social Media αντιμετωπίζονται εν μέρει, ως μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης (όπως η τηλεόραση, το ραδιόφωνο και οι εφημερίδες). Σε αυτά τα μέσα, κατά τα παρελθόν, προφανώς και δεν μπορούσε οποιοσδήποτε να εκφραστεί δημοσίως και να πει τη γνώμη του. Οι πολίτες αποτελούσαν κατ’ αποκλειστικότητα παθητικοί δέκτες των εξελίξεων και τίποτα περισσότερο.
Σήμερα όμως, οι πολίτες, μέσω των Social Media, από παθητικοί δέκτες, γίνονται παραγωγοί ειδήσεων και περιεχομένου. Ο κάθε χρήστης των Social Media, μπορεί δίχως ιδιαίτερους περιορισμούς να έχει τη δυνατότητα να σχολιάσει το οτιδήποτε. Από ζητήματα εύρους και επιπέδου πολύ χαμηλού, έως πολύ σοβαρού. Εξάλλου, τα Social Media πολύ εύκολα μπορούν να συνεισφέρουν στην μαζικοποίηση των διαδηλώσεων, καθώς μεταφέρουν το μήνυμα σχεδόν ταυτόχρονα και άμεσα, σε μεγάλο αριθμό πολιτών. Τα Social Media δεν αποτελούν την αιτία οργάνωσης ενός κινήματος, αλλά το μέσο διάδοσης ιδεών και ανεξάρτητης πληροφόρησης των πολιτών.
Αναμφισβήτητα λοιπόν, ο μικρόκοσμος των Social Media είναι ένας χώρος που ο καθένας εκφράζει την άποψη του, θέτει αντίλογο, παραθέτει επιχειρήματα, γράφει γνώμες. Τα Social Media δεν επηρεάζουν τους ανθρώπους με τον ίδιο τρόπο. Οι επιπτώσεις τους εξαρτώνται τόσο από τον τρόπο χρήσης όσο και από τα ατομικά χαρακτηριστικά του χρήστη. Διαφορετικές πλατφόρμες ασκούν επίσης διαφορετικά είδη επιρροής. Τα Social Media είναι μια τεχνολογία που εξαρτάται –και διαμορφώνεται τεχνολογικά– από τα μοτίβα ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Όσοι λοιπόν δηλώνουν υποστηρικτές των Social Media και του διαδικτύου γενικότερα, είναι υπέρ της άποψης ότι αυτά δεν μπορεί να είναι εχθρός της δημοκρατίας, αντιθέτως, την εμπλουτίζουν ώστε να αντιμετωπίσει τις μεγάλες προκλήσεις της εποχής. Το ζητούμενο είναι, η ορθή διαχείριση των Social Media να είναι τέτοια ώστε να εμπλουτίζουν τη δημοκρατία και να επιλύσουμε περισσότερα προβλήματα, απ’ όσα δημιουργούν. Εξάλλου αναδεικνύουν ως συμβολή των Social Media στη δημοκρατία τη δυνατότητα που δίδεται σε όλους τους πολίτες ανεξαιρέτως να συμμετέχουν στην πολιτική συζήτηση που γίνεται δημόσια και διαρκώς.
Συμπέρασμα
Είναι σαφές ότι τα Social Media αποτελούν σήμερα αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας μας. Αρχικά επρόκειτο για μια συνήθεια, όσο όμως μέσω της τεχνολογίας ευνοείται η πρόσβαση σε αυτά, τόσο θα ακολουθούν ανοδική πορεία και θα χρησιμοποιούνται καθολικά από όλες τις ηλικίες. Ως κοινωνικό φαινόμενο βέβαια, έχει θετικές και αρνητικές προεκτάσεις οι οποίες αναλύθηκαν πιο πάνω. Κυρίαρχο ζήτημα η σχέση δημοκρατίας – Social Media. Υπό το πρίσμα του διλήμματος περί απειλής ή μη των δημοκρατικών δικαιωμάτων και ελευθεριών των πολιτών, έχουμε να συμπεράνουμε τα εξής:
Καταρχήν, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η ελευθερία έκφρασης συνιστά κατάκτηση. Όμως, το χαοτικό περιβάλλον του διαδικτύου, η ιδιότητα της ανωνυμίας του χρήστη και ιδιαίτερα, η ευκολία που έχει ο καθένας να γράφει το οτιδήποτε δίχως να αναλαμβάνει την απόλυτη ευθύνη, το μετατρέπει σε ένα πεδίο ανυπόγραφων και κακόβουλων πολλές φορές αναρτήσεων. Όπως συμβαίνει σε όλες τις καταστάσεις της ζωής, έτσι και στα Social Media απαιτείται μέτρο.
Σε ότι αφορά την Τεχνητή Νοημοσύνη και τα Big Data στα οποία στηρίζεται, οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι αποτελούν το χρυσάφι της νέας εποχής, γι’ αυτό και δύσκολα δαμάζονται. Είναι ξεκάθαρο ότι τα Big Data αναπτύχθηκαν κυρίως για τις διαφημίσεις, έτσι ώστε αυτές να απευθύνονται στοχευμένα σε χρήστες. Ωστόσο, όταν αυτή η τεχνολογία άρχισε να χρησιμοποιείται στις πολιτικές εκστρατείες, το αποτέλεσμα ήταν ένα ξέσπασμα προπαγάνδας και που αλλοιώνουν τα διαχωριστικά όρια μεταξύ της αντίληψης και της πραγματικότητας, μεταξύ της προκατάληψης και της αντικειμενικής αλήθειας.
Είναι πλέον κοινά αποδεκτό ότι η πόλωση δίνει τροφή στα Social Media. Όπως και το ότι σίγουρα υπάρχουν άσχημα παραδείγματα που χαλάνε την εικόνα των Social Media, όμως στη πλειοψηφία τους, τα κέρδη είναι πολύ περισσότερα. Η δημοκρατία αποτελεί ένα φαινόμενο τέτοιο που από τη φύση του ενισχύει και όσους την κακομεταχειρίζονται. Δεν εγγυάται από μόνο της, ως πολίτευμα και ως κατάσταση, πως όλοι θα την μεταχειρίζονται με τον σωστό τρόπο. Ζητούμενο για μία κοινωνία είναι να μάθει διαχειρίζεται τη δημοκρατία με τις σωστές αναλογίες και τις σωστές ισορροπίες.
Το ζήτημα των ατομικών ελευθεριών και ειδικότερα η ελευθερία της έκφρασης μέσω των Social Media, αποκτά ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον, καθώς αναμένεται σύντομα η ενσωμάτωση της Οδηγίας της Ε.Ε. για τις υπηρεσίες οπτικοακουστικών μέσων, που ρυθμίζει ακόμη και θέματα περιεχομένου του διαδικτύου.
Η αντίληψη των Social Media ως δημοκρατικών ή αντιδημοκρατικών εργαλείων είναι απαρχαιωμένη. Δεν είναι ούτε εκ φύσεως καλά, ούτε εκ φύσεως απειλή για τη δημοκρατία. Πρέπει όμως να συνειδητοποιήσουμε ότι οι λύσεις στα προβλήματα της εποχής μας δεν είναι εύκολες και σίγουρα δεν βρίσκονται στον «ακτιβισμό του πληκτρολογίου». Εξάλλου οι πραγματικοί κοινωνικοί αγώνες δεν κερδίζονται με ψηφιακές επιθέσεις. Τα Social Media ακολουθούν την φύση μας, δεν την πλάθουν. Σίγουρα ο απομονωτισμός δεν είναι λύση σε ψηφιακές πλατφόρμες ή σε ψηφιακές παρέες. Ούτε φυσικά η διαστρέβλωση της πραγματικότητας και η ανακατασκευή γεγονότων. Όλοι δικαιούμαστε να έχουμε τη δική μας γνώμη, αλλά όχι τα δικά μας γεγονότα. Η συμφωνία πάνω σε αυτό θα ήταν μια καλή αρχή.
Για τους λόγους αυτούς, οφείλουμε να καλλιεργήσουμε μια νέα γενιά που θα ξεκινήσει να αναγνωρίζει, να συζητάει και να χειρίζεται πιο συνειδητά την υψηλή διακύβευση των ημερών της, δηλαδή την τεχνολογία. Πρέπει να παραδεχθούμε ότι ο παλιός κόσμος πεθαίνει. Χρειαζόμαστε μια κρίσιμη μάζα διανόησης που να είναι εκπαιδευμένη, να διερωτάται ουσιαστικά και να αποκρίνεται εύστοχα, στα σοβαρά ζητήματα μιας εποχής που είναι πιο γρήγορη, πιο σύνθετη και πολύ πυκνή σε εξελίξεις σε σύγκριση με οποιαδήποτε άλλη.
[1] Alysandratos, Theodore and Boukouras, Aristotelis and Georganas, Sotiris and Maniadis, Zacharias, The Expert and The Charlatan: an Experimental Study in Economic Advice (June 22, 2020). Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=3644653
[2] https://www.pnas.org/content/112/4/1036
[3] Ethan Zuckerman, “Six or Seven Things Social Media Can Do For Democracy.” (March 30, 2018) http://www.ethanzuckerman.com/blog/2018/05/30/six-or-seven-things-social-media-can-do-for-democracy/
Βιογραφικό:
Γεννήθηκα στο Πλατύ Καλαμάτας το 1975. Αποφοίτησα από το Τμήμα Στατιστικής & Ασφαλιστικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Πειραιώς και έκανα μεταπτυχιακές σπουδές στον τομέα της Τηλε-Πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο του Δούναβη (Danube University of Krems), στην Αυστρία. Ακολούθησε ένα δεύτερο μεταπτυχιακό στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο στον τομέα των Πληροφοριακών Συστημάτων. Το 2018 αναγορεύθηκα διδάκτωρ της Σχολής Εφαρμοσμένων Μαθηματικών & Φυσικών Επιστημών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Έχω συνεργαστεί ως επιστημονικός συνεργάτης με το ΤΕΙ Καλαμάτας και ως Ακαδημαϊκός υπότροφος στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου. Επίσης είμαι συνεργάτης του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης. Επιπλέον είμαι Διευθυντής του Κέντρου Δια Βίου Μάθησης της Περιφέρειας Πελοποννήσου. Αυτή την περίοδο διδάσκω στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
